Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε ένα μικρό αφιέρωμα στον Επίχαρμο τον Πυθαγόρειο, με αναφορές στον βίο και τις ιδέες του, πάντα μέσα από τις πηγές, τα αρχαία κείμενα.
Από τον Ιάμβλιχο μαθαίνουμε ότι ο Επίχαρμος, ένας ακουσματικός, μη μέλος, Πυθαγόρειος, υπήρξε πολυγραφότατος συγγραφεύς θεατρικός (52 έργα, κατ’ άλλους 35), στα οποία περιλάμβανε διδασκαλίες Πυθαγορικές μέσω αστεϊσμών. Φυσιολογούσε, γνωμολογούσε, ιατρολογούσε και έγραφε με ακροστιχίδες στα πλείστα των ποιημάτων του! Τις σκέψεις ζωής του Επίχαρμου κατείχαν σχεδόν όλοι οι Φιλόσοφοι.
Ο Πλάτων στον ‘Θεαίτητο’ γράφει πως ο κορυφαίος τραγωδός ήταν ο Όμηρος ενώ κορυφαίος κωμωδός ήταν ο Επίχαρμος.
Από τον Διογένη Λαέρτιο παραδίδονται αποσπάσματα του έργου του Επίχαρμου:
‘Το σοφόν εστίν ου καθ’ εν μόνον, αλλ’ όσσα περ ζήι, πάντα και γνώμαν έχει’ ( =η σοφία δεν υπάρχει μόνο σε ένα αλλά σε όλα τα ζωντανά όντα, όλα έχουν αντίληψη)
‘Το δε σοφόν α φύσις τοδ’ οίδεν ως έχει μόνα. Πεπαίδευται γαρ αυταύτας ύπο’ ( =πώς μπορεί να έχει τέτοια σοφία, η φύση το ξέρει μόνο. γιατί αυτή μαθαίνει από τον εαυτό της)
(NovoScriptorium: Σοφός είναι ο Θεός, κατά τους Φιλοσόφους. Προφανώς, η Σοφία Του -καθότι πανταχού παρών και τα πάντα πληρών- διέρχεται και διέπει όλη τη Δημιουργία. Και βεβαίως, ο μηχανισμός ανάπτυξης των πάντων, από το μικρότερο στο μεγαλύτερο, είναι ‘εγγεγραμμένος’ από τον Δημιουργό, εξ αρχής. Αυτό δηλαδή που αποκαλούμε ‘Εξέλιξη’ είναι αποτέλεσμα αρχικού προγραμματισμού από τον Κατασκευαστή)
Από τον Ευστράτιο σώζεται το Επιχάρμειο απόσπασμα: ‘αλλά μάν εγών ανάγκαι ταύτα πάντα ποιέω. Οίομαι δ’ ουδείς εκών πονηρός ουδ’ άταν έχων’ ( =εγώ όμως όλα αυτά τα κάνω από ανάγκη. κανείς δεν είναι, νομίζω, με τη θέλησή του κακός ή άτυχος)
(NovoScriptorium: Αν ο άνθρωπος δεν έχει παιδευθεί σωστά παιδιόθεν, τότε ‘αναγκαστικά’ οδηγείται σε λάθος επιλογές μιας και δεν έχει διδαχθεί τη σωστή διαχείριση νου και σώματος. Και μόνο το γεγονός πως ο άνθρωπος φέρει σαρκίο τον καθιστά δέσμιο της ‘ανάγκης’, μιας σειράς δηλαδή περιορισμών-διαθέσεων. Αν δεν έρθει σε αυτή την αντικειμενική πραγματικότητα να προστεθεί η σωστή Παιδεία, το ‘λογισμικό διαχείρισης’ της ανθρώπινης κατάστασης δηλαδή, τότε ο άνθρωπος οδηγείται από και αφιερώνεται στην σάρκα του, με όλες τις συνέπειες που έχει αυτό και στις οποίες έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενα άρθρα μας)
Ο Μένανδρος μέσω του Στοβαίου μας πληροφορεί ότι: ‘ο μεν Επίχαρμος τους θεούς είναι λέγει ανέμους, ύδωρ, γήν, ήλιον, πύρ, αστέρας’ ( =Ο Επίχαρμος λέει πως οι θεοί είναι οι άνεμοι, το νερό, η γη, ο ήλιος, η φωτιά και τ’ αστέρια)
(NovoScriptorium: Δηλαδή εμμέσως πλην σαφώς λέει ότι οι ‘θεοί’ αποτελούν συμβολισμούς και προσωποποιήσεις φυσικών φαινομένων. Αυτό το συναντήσαμε και σε άλλα πολλά αρχαία ελληνικά κείμενα. Στην δημοσίευσή μας για τον Ορφικό Μονοθεϊσμό θα βρει ένα δείγμα ο αναγνώστης)
Επιχάρμειο απόσπασμα από τον Πλούταρχο: ‘συνεκρίθη και διεκρίθη καπήλθεν όθεν ήλθεν πάλιν, γά μέν εις γάν, πνεύμα δ’ άνω. Τι τώνδε χαλεπόν; Ουδέ έν’ ( =δημιουργήθηκε και διαλύθηκε και ξαναγύρισε απ’ όπου ήρθε, το χώμα στο χώμα και η ψυχή ψηλά. ποιο απ’ αυτά είναι φοβερό; κανένα)
Επίσης: ‘νούς ορήι και νούς ακούει. Τάλλα κωφά και τυφλά’ ( =ο νους βλέπει και ο νους ακούει. τ’ άλλα είναι κουφά και τυφλά)
(NovoScriptorium: Ο άνθρωπος δηλαδή, για τον Επίχαρμο, είναι ‘χώμα και ψυχή’. Το χώμα γυρίζει στο χώμα και η ψυχή πορεύεται προς τα άνω. Είναι σαφές πως κι αυτός πίστευε στην θεία προέλευση της ψυχής αλλά και στην αιωνιότητα αυτής.
Ο νους μόνο ‘βλέπει και ακούει’ πραγματικά, όλα τα άλλα είναι κατ’ ουσίαν ‘κουφά και τυφλά’. Γιατί το λέει αυτό όμως; όπως πίστευαν πλήθος των αρχαίων Φιλοσόφων, οι αισθήσεις ψεύδονται και ο άνθρωπος δεν πρέπει να βασίζεται σε αυτές για την ανεύρεση της Αλήθειας. Επίσης, ο Νους αποτελούσε για εκείνους ετέρα ονομασία του Θείου Όντος. Αυτό που στην πραγματικότητα κηρύττει λοιπόν είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει την Αλήθεια μόνο εφόσον έχει προσανατολίσει τη ζωή του εξ ολοκλήρου στον Θεό, ενώ όσο παραμένει ‘χοϊκός’ και ‘κοσμικός’, άνθρωπος των αισθήσεων, στην πραγματικότητα θα παραμένει ‘τυφλός και κουφός’)
Επιχάρμειο απόσπασμα από τον Πολύβιο: ‘νάφε και μέμνα’ απιστείν. Άρθρα ταύτα τάν φρενών’ ( =να έχεις καθαρό μυαλό και να θυμάσαι να απιστείς. αυτά είναι τα θεμέλια των φρενών)
(NovoScriptorium: Η σωστή λειτουργία των φρενών βασίζεται σε δύο πράγματα, κατά τον Επίχαρμο: στη νήψη του νου και στην ‘απιστία’. Τι άραγε εννοεί; καθαρότης του νου, όπως ο ίδιος έγραψε, συνεπάγεται και καθαρότητα του σώματος. Επίσης, καθαρότης του νου, όπως είδαμε πιο πάνω, συνεπάγεται ‘πρόσβαση’ στον Θείο Νου και στην Αλήθεια που μόνο με τον νου προσεγγίζεται. Η εκκοπή του χοϊκού θελήματος και τρόπου σκέψης και ζωής δηλαδή είναι αυτό που προτείνει, πριν από όλα. Όσον αφορά την ‘απιστία’ αυτό που μπορούμε να υποθέσουμε με βασιμότητα, καθώς αναφέρεται και από τον ίδιο και από άλλους Φιλοσόφους, είναι ότι προτρέπει σε ‘απιστία’ σε όσα αφορούν τις αισθήσεις και όχι γενικώς και αορίστως σε…’απιστία’, καθώς είναι προφανές ότι ο ίδιος είχε κάποιες πολύ σταθερές θέσεις, σχεδόν ‘δόγματα’, άρα πώς θα προέτρεπε σε γενικευμένη ‘απιστία’; αδύνατον και παράλογον)
Απόσπασμα από τα ‘ανέκδοτα του Boiss’: ‘εφόδιον θνατοίς μέγιστόν εστιν ευσεβής βίος’ ( =το μεγαλύτερο εφόδιο των ανθρώπων είναι ο ευσεβής βίος)
(NovoScriptorium: Δεν μας κάνει καμμία εντύπωση η δήλωση αυτή καθώς ο Επίχαρμος, ως γνήσιος Φιλόσοφος, δεν θα γινόταν να έχει διαφορετική θεώρηση. Όποιος τοποθετεί τον Θεό στο επίκεντρο της ζωής και ζει αναλόγως αποκτά το μεγαλύτερό του εφόδιο)
Επιχάρμειο απόσπασμα από τον Πλάτωνα: ‘α δε χείρ τάν χείρα νίζει. Δός τι και λάβοις τι κα’ ( =τό’ να χέρι νίβει τ’ άλλο. δώσε για να πάρεις)
(NovoScriptorium: Τούτο το μήνυμα έχει τόσο κοινωνικές όσο και πνευματικές διαστάσεις που νομίζουμε πως όλοι, λίγο ή πολύ, αντιλαμβανόμαστε)
Από τον Στοβαίο: ‘α δε μελέτα φύσιος αγαθάς πλέονα δωρείται, φίλοι’ ( =η μελέτη δωρίζει περισσότερα απ’ ό, τι ένα καλό φυσικό, φίλοι μου)
‘φύσιν έχειν άριστον εστι, δεύτερον δε μανθάνειν’ ( =να έχεις καλό φυσικό, είναι το άριστον, δεύτερον δε το να μαθαίνεις)
‘ου μετανοείν αλλά προνοείν χρή τον άνδρα τον σοφόν’ ( =δεν πρέπει να μετανοεί αλλά να προνοεί ο άνδρας ο σοφός)
‘μη επί μικροίς αυτός αυτόν οξύθυμον δείκνυε’ ( =μη φαίνεσαι οξύθυμος για μικρά πράγματα)
‘ουδέ είς ουδέν μετ’ οργής κατά τρόπον βουλεύεται’ ( =κανείς δεν σκέπτεται όπως πρέπει όταν είναι οργισμένος)
‘επιπολάζειν ού τι χρή τον θυμόν, αλλά τον νόον’ ( =δεν πρέπει να επικρατεί ο θυμός αλλά ο νους)
(NovoScriptorium: Να έχουμε καλή υγεία, πριν από όλα, στο σώμα, είναι το άριστον. Έπειτα, να μην πάψουμε ποτέ να μαθαίνουμε. Τονίζεται όμως πως δεν είναι αρκετή μόνο η καλή κράση του σώματος: η διαρκής μελέτη είναι αυτή που αποδίδει περισσότερα και μάλιστα ως ‘δώρα’ στον άνθρωπο. Απόδειξη, λέει, ‘σοφού ανδρός’ είναι να προνοεί και όχι να πράττει σφάλματα και έπειτα να μετανοεί. Όπως καταλαβαίνουμε, τούτο είναι κυριολεκτικώς αδύνατο για τον άνθρωπο, καθώς ‘σοφόν είναι -μόνον- ο Θεός’. Ο άνθρωπος πάντα θα πράττει σφάλματα. Είναι πάντως γνώρισμα του σοφώτερου ανθρώπου να προνοεί περισσότερο και να μετανοεί λιγότερο.
Ο Επίχαρμος ξεκάθαρα μίλησε για τις ολέθριες επιπτώσεις του πάθους της οργής. Όταν μας έχει πει ότι τα πάντα ξεκινάνε από την καθαρότητα του νου, είναι σαφές ότι ο νους υπό οργής τεθολωμένος είναι αδύνατον να λειτουργεί σωστά, δεν έχει καθαρότητα. Η οργή λοιπόν μας ‘κόβει τη σύνδεση’ με τον Θεό. Η οξυθυμία για τα μικρά πράγματα καταδικάζεται διότι, καθώς νομίζουμε, αποτελεί ετέρα βάση για την ανάπτυξη της οργής ως πάθους. Είναι ένας έτερος τρόπος για την εμφάνιση και καλλιέργεια αυτού. Ο ένας είναι να έχουμε οργή για κάτι μεγάλο που την επιφέρει. Ο δεύτερος είναι να έχουμε οργή για πολλά μικρά. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο.
Τέλος, κηρύττει ότι δεν πρέπει να κυριαρχεί ο θυμός αλλά ο νους. ‘Θυμός’ δεν είναι η οργή, όπως σήμερα τα έχουμε ταυτίσει. Στην αρχαία ελληνική γλώσσα ως ‘θυμός’ -τούτο είναι απολύτως ξεκάθαρο στον Όμηρο, φεριπείν- εννοείται η ‘θυμική διάθεσις’ δηλαδή η διάθεση του σώματος, του μέρους της ψυχής που συνδέεται με την ζωική μας υπόσταση, ακόμη δε και το σύνολο της ζωικής μας ενέργειας. Εν ολίγοις αυτό που λέει είναι ότι δεν πρέπει να οδηγούμαστε από την χοϊκή μας φύση αλλά να προτάσσουμε την θεία, τον νου, ο οποίος μας συνδέει με τον Θεό)
Επιχάρμειο απόσπασμα από τον Ξενοφώντα: ‘των πόνων πωλούσιν ημίν πάντα ταγαθ’ οι θεοί’ ( =με πόνους πουλούν σ’ εμάς όλα τα αγαθά οι θεοί)
(NovoScriptorium: Είναι σαφές -εξ όσων έχουμε ήδη δει- ότι ο Επίχαρμος, όντας Φιλόσοφος, ως επίκεντρο ζωής έχει τοποθετήσει τον Θεό και προτείνει διαρκή προσπάθεια ‘επαφής-ενώσεως’ μαζί Του. Τούτο περιλαμβάνει την τιθάσευση των σαρκικών και ψυχικών παθών, την διαρκή καλλιέργεια του πνεύματος, την φυλακή του νου μόνο στο αγαθό, την διαρκή προσοχή εναντίον κάθε κακότητος και γενικώς διαρκή άσκηση και προσήλωση. Η απόκτηση των πραγματικώς θείων αγαθών είναι, πράγματι, αείποτε η πλέον επίπονη διαδικασία)
Επιχάρμειο απόσπασμα από το ‘Όστρακον 12319’: ‘χώρος οικία τυραννίς πλούτος ισχύς καλλονά άφρονος ανθρώπου τυχόντα καταγέλαστα γίνεται. Αδοναί δ’ εισίν βροτοίσιν ανόσιοι λαστήριοι. Καταπεπόντισται γάρ ευθύς αδοναίς ανήρ αλούς’ ( =το χωράφι, το σπίτι, η μοναρχία, ο πλούτος, η δύναμη, η ομορφιά, όταν τα έχει άνθρωπος άφρων είναι για γέλια. Οι ηδονές είναι για τους θνητούς πειρατές ανόσιοι. γιατί καταποντίζεται ευθύς όποιος στις ηδονές αιχμαλωτίζεται)
(NovoScriptorium: Βλέπουμε με πόσο ξεκάθαρο τρόπο απορρίπτει τον Ηδονικό τρόπο ζωής. Καταποντίζεται και αιχμαλωτίζεται λέει ο άνθρωπος που υποκύπτει σε αυτές. Παρατηρεί το πόσο μάταια και καταγέλαστα είναι όλα τα ανθρώπινα όταν δεν συνδυάζονται από φρόνηση. Τι είναι όμως η φρόνηση; η σωστή λειτουργία του νου για την οποία γράψαμε ήδη πιο πάνω. Δίχως Θεό, με λίγα λόγια, όλα καθίστανται μάταια κι καταγέλαστα, αυτό είναι το συμπέρασμα που προκύπτει αβίαστα από αυτό το απόσπασμα)
Απόσπασμα από την ‘Ανθολογία Mahaff.’: ‘ήκιστα γ’ όστις δυστυχών βίον τα’ έχων μηδέν καλόν τε καγαθόν ψυχάι διδώι, εγών μέν αυτόν ούτι φασώ μακάριον, φύλακα δε μάλλον χρημάτων άλλωι τελείν’ ( =όποιος έχει τύχη καλή και βιος, δεν δίνει όμως στην ψυχή του τίποτα το καλό και ωραίο, αυτόν εγώ καθόλου ευτυχή δεν θα τον πω, αλλά μάλλον ότι είναι ο θησαυροφύλακας για κάποιον άλλο)
(NovoScriptorium: Είναι φανερό πως προτάσσει τα της ψυχής, τα θεία δηλαδή, έναντι των του σώματος, των ανθρωπίνων δηλαδή. Τα ‘αποκτήματα’ δίχως Αρετή και Θεό δεν φέρνουν ‘μακαριότητα’, αντιθέτως, η Αρετή και η βιωματική σχέση με τον Θεό φέρνουν ‘μακαριότητα’ κι ας μην έχει ο άνθρωπος ‘αποκτήματα’. Τούτο αποτελούσε πάγια θέση των Φιλοσόφων)
Επιχάρμεια αποσπάσματα από τον Κλήμη: ‘ευσεβής νόωι πεφυκώς ου πάθοις κ’ ουδέν κακόν κατθανών. Άνω το πνεύμα διαμενεί κατ’ ουρανόν’ ( =αν είσαι στο νου ευσεβής, δεν θα πάθεις κανένα κακό σαν πεθάνεις. το πνεύμα σου ψηλά θα παραμείνει στον ουρανό)
‘ουδέν εκφεύγει το θείον. Τούτο γινώσκειν σε δεί. Αυτός εσθ’ αμών επόπτης, αδυνατεί δ’ ουδέν θεός’ ( =τίποτα δεν ξεφεύγει από το θείον. τούτο να το ξέρεις. Αυτός μας παρακολουθεί και όλα τα μπορεί ο Θεός)
‘καθαρόν αν τον νουν έχηις, άπαν το σώμα καθαρός εί’ ( =άν έχεις καθαρό το νου σου, θα έχεις και όλο το σώμα καθαρό)
‘ο βίος ανθρώποις λογισμού καριθμού δείται πάνυ. Ζώμεν δε αριθμώι και λογισμώι. Ταύτα γάρ σώιζει βροτούς’ ( =η ανθρώπινη ζωή έχει ανάγκη λογισμού και αριθμού. ζούμε με τον αριθμό και τον λογισμό. αυτά σώζουν τους θνητούς)
‘ο λόγος ανθρώπους κυβερνάι κατά τρόπον σώιζει τα’ αεί. Έστιν ανθρώπωι λογισμός, έστι και θείος λόγος. Ο δε γε τανθρώπου πέφυκεν από γε του θείου λόγου, και φέρει πόρους εκάστωι περί βίου και τάς τροφάς. Ο δε γε ταίς τέχναις απάσαις συνέπεται θείος λόγος, εκδιδάσκων αυτός αυτούς, ό τι ποιείν δεί συμφέρον. Ου γάρ άνθρωπος τέχναν τιν’ εύρεν, ο δε θεός τοπάν’ ( =ο λόγος τους ανθρώπους κυβερνά όπως πρέπει και τους σώζει πάντα. Ο άνθρωπος έχει τον λογισμό, υπάρχει όμως και ο θείος λόγος. Ο ανθρώπινος λογισμός προέρχεται όμως από τον θείο λόγο και εξασφαλίζει στον καθένα τα μέσα για να ζήσει και να τραφεί. Αλλά ο θείος λόγος συνδέεται μ’ όλες τις τέχνες, γιατί διδάσκει στους ανθρώπους το συμφέρον τους, τι πρέπει να κάνουν. Γιατί δεν βρήκε ο άνθρωπος τις τέχνες αλλά πάντοτε ο θεός και μόνο)
(NovoScriptorium: Θεωρούμε πως τα ως άνω αποσπάσματα επιβεβαιώνουν, ενισχύουν και προτάσσουν όσα αναλύσαμε ήδη πιο πάνω. Τα παραθέτουμε ως κατακλείδα και ‘σφραγίδα’)
Έρευνα-Αποδελτίωση: Ισίδωρος Άγγελος
Novo Scriptorium 
Leave a Reply