Οι θεολογικές θέσεις του Ξενοφάνη (μέρος δεύτερον)

Το παρόν άρθρο αποτελεί συνέχεια της παρουσίασης των θεολογικών απόψεων του Ξενοφάνη.  

Από τον Κικέρωνα παραδίδεται: «ο Ξενοφάνης, ο οποίος ήταν λίγο παλαιότερος από τον Αναξαγόρα, λέει ότι τα πάντα είναι ένα»

Από τον Πλούταρχο παραδίδεται ότι ειπώθηκε για αυτόν, από τον Ιέρωνα, πώς δυσφήμιζε τον Όμηρο. Τούτο πιθανώς να σημαίνει ότι ο Ξενοφάνης έβλεπε το Ομηρικό έργο ‘επιφανειακώς’ -τον κατηγορούσε για τους ‘ανθρωπομορφισμούς’ των θεών. Διότι, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν πάρα πολλοί όσοι εξηγούσαν αυτούς τους ανθρωπομορφισμούς ως αλληγορίες διαφόρων πραγμάτων.

Από τον Αριστοτέλη παραδίδεται το εξής απόφθεγμά του: «ομοίως ασεβούσιν οι γενέσθαι φάσκοντες τους θεούς τοις αποθανείν λέγουσιν» ( =εξίσου ασεβούν όσοι ισχυρίζονται ότι οι θεοί γεννήθηκαν με εκείνους που διατείνονται ότι οι θεοί πέθαναν) συμπληρώνοντας (ο Αριστοτέλης) πως ‘και στις δύο περιπτώσεις το συμπέρασμα είναι ότι οι θεοί δεν υπάρχουν’

Από τον Αριστοτέλη και τον Πλούταρχο λαμβάνουμε την πληροφορία ότι ο Ξενοφάνης συμβούλευε τους πιστούς της εποχής του: «αν τούτοι είναι θεοί, μη τους θρηνείτε. Αν είναι άνθρωποι, μη τους προσφέρετε θυσίες»

(NovoScriptorium: πίστευε δηλαδή ο Ξενοφάνης δογματικώς ότι το θείον είναι απαραιτήτως αγέννητο και αιώνιο, αλλιώς δεν είναι θείον)

Από τον Πλάτωνα και τον διάλογό του ‘Σοφιστής’ παραδίδεται πως: «το δε παρ’ ημών Ελεατικόν έθνος, από Ξενοφάνους τε και έτι πρόσθεν αρξάμενον, ως ενός όντος των πάντων καλουμένων, ούτω διεξέρχεται τοίς μύθοις» ( =όμως στην πατρίδα μου, το ελεατικό γένος, που αρχίζει από τον Ξενοφάνη κι ακόμη πιο μπροστά, δέχεται το ένα σ’ ό, τι ονομάζουμε παν και σ’ αυτή την κατεύθυνση αναπτύσσει τους λόγους)

Ο Αριστοτέλης στα ‘Μετά τα φυσικά’ παραδίδει: «Ξενοφάνης δε πρώτος τούτων ενίσας ουδέν διεσαφήνισεν, ουδέ της φύσεως τούτων ουδετέρας έοικε θιγείν, αλλ’ εις τον όλον ουρανόν αποβλέψας το έν είναι φησι τον θεόν» ( =Ο Ξενοφάνης είναι ο πρώτος που δίδαξε την ενότητα χωρίς, ωστόσο, να διευκρινίσει τίποτα, ούτε φαίνεται να έθιξε καθόλου τη φύση των δύο αυτών αρχών, αλλά αποβλέποντας σε ολόκληρο το σύμπαν, λέει ότι το ένα είναι ο θεός)

Από τον Σιμπλίκιο παραδίδεται: «Ότι μία είναι η αρχή ή ότι ένα είναι το ον και το παν (και ούτε πεπερασμένο ούτε άπειρο ούτε σε κίνηση ούτε σε ηρεμία) υποστηρίζει ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, ο δάσκαλος του Παρμενίδη, κατά τα λεγόμενα του Θεόφραστου που παραδέχεται ότι η μνεία της απόψεώς του εντάσσεται σε άλλη έρευνα περισσότερο παρά στην έρευνα για την φύση»,

«Το ένα αυτό και το παν έλεγε ο Ξενοφάνης ότι είναι ο θεός και αποδεικνύει ότι αυτός είναι ένας, βασιζόμενος στο ότι είναι ο κράτιστος όλων. Γιατί, λέει, αν υπάρχουν περισσότεροι θεοί, αναγκαστικά όλοι πρέπει να κυριαρχούν με τον ίδιο τρόπο. Το πιο κραταιό όμως απ’ όλα και το άριστο είναι ο θεός»,

«Αποδείκνυε επίσης πως δεν γίνεται, επειδή αυτό που γίνεται πρέπει να γίνεται ή από όμοιο ή από ανόμοιο (προς αυτό). Το όμοιο όμως, λέει, δεν πάσχει από το όμοιο. Διότι εξίσου δεν ταιριάζει να γεννά ή να γεννάται το όμοιο από το όμοιο. Αν όμως γινόταν από ανόμοιο (προς αυτό), τότε το ον θα αντλεί το είναι του από το μη ον. Έτσι αποδείκνυε (πως ο θεός είναι) αγέννητος και αΐδιος»,

«ούτε δε άπειρον ούτε πεπερασμένον είναι, διότι άπειρον μεν το μη όν ως ούτε αρχήν έχον ούτε μέσον ούτε τέλος, περαίνειν δε προς άλληλα τα λείω (τα περισσότερα πράγματα οριοθετούνται αμοιβαία),

«με παραπλήσιο τρόπο αφαιρεί την κίνηση και την ηρεμία. Ακίνητο είναι το μη ον, διότι ούτε προς αυτό άλλο ούτε αυτό προς άλλο θα μπορούσε να έλθει. Αυτά που κινούνται είναι τα περισσότερα του ενός, διότι το ένα μεταβάλλεται στο άλλο»,

«επομένως, και όταν αναφέρει πως μένει στο ίδιο σημείο και δεν κινείται, δεν λέει πως μένει στην ίδια θέση με την έννοια της ηρεμίας, που είναι αντίθετη στην κίνηση, αλλά με την έννοια της παραμονής στην ίδια θέση που δεν εμπεριέχει κίνηση και ηρεμία»

Από τον Ιππόλυτο παραδίδεται: «Αυτός είπε (ο Ξενοφάνης) πρώτος ότι τα πάντα είναι ακατάληπτα»,

«λέει επίσης ότι τίποτε δεν γίνεται, δεν φθείρεται ούτε κινείται και ότι το παν είναι ένα και (βρίσκεται) έξω από κάθε μεταβολή. Λέει επίσης ότι ο θεός είναι αΐδιος, ένας, από παντού όμοιος, πεπερασμένος, σφαιροειδής, και ότι αισθάνεται σε όλα του τα μέρη»,

Από τον Γαληνό παραδίδεται: «Ο Ξενοφάνης που διατύπωσε απορίες για τα πάντα και υποστήριξε μόνον ως δόγμα ότι τα πάντα είναι ένα και τούτο (το ένα) είναι θεός, πεπερασμένος, λογικός, αμετάβλητος»

Ο Τίμων παραδίδει: «Ο Ξενοφάνης, κάπως μετριόφρων (υπάτυφος), επικριτής της απάτης του Ομήρου, τον θεό φαντάστηκε με εικόνα που δεν έχει τίποτε το ανθρώπινο. Ίσο από κάθε πλευρά, ατάραχο, άθικτο, προικισμένο με νου πιο οξυδερκή από κάθε λογισμό»,

«Διατύπωσε επίσης ως δόγμα ο Ξενοφάνης, αντίθετα από τις παραδεδομένες αντιλήψεις των άλλων ανθρώπων, ότι το παν είναι ένα, ο θεός συμφυής σε όλα, ότι είναι επίσης σφαιροειδής, απαθής, αμετάβλητος και λογικός»

Από τον Θεοδώρητο παραδίδεται: «(Ο Ξενοφάνης) αποφάνθηκε ότι το παν είναι ένα, σφαιροειδές και πεπερασμένο, όχι γενητό, αλλά αΐδιο και εντελώς ακίνητο»

(NovoScriptorium: πιστεύουμε ότι δεν απαιτείται ιδιαίτερος σχολιασμός των ανωτέρω, καθώς, είναι ξεκάθαρο τι πίστευε ο Ξενοφάνης περί του Θείου Όντος και των Ιδιωμάτων Αυτού. Μόνη παρατήρηση ότι ο Θεός δεν είναι ‘λογικός’, όπως Τον αναφέρει, αλλά Υπέρλογος -ειδάλλως, θα αρκούσε η ανθρώπινη Λογική για να Τον εξηγήσει/ερμηνεύσει πλήρως. Χρησιμοποιούμε πάντως την Λογική σε μεγάλο βαθμό για τις θεολογικές μας αναλύσεις, είναι αναπόδραστο. Αν πάλι εννοούσε πως ο Θεός είναι ο ίδιος ο Λόγος, τότε, πράγματι, έχει ισχύ αυτό που πίστευε. Η δήλωση ότι ‘τα πάντα είναι ακατάληπτα’ εξηγείται ως εξής: αφού το παν είναι εν και αυτό είναι ο Θεός, τότε, πράγματι, για τον άνθρωπο, ο Θεός είναι ακατάληπτος όσον αφορά την ουσία Του. Η δήλωση ότι είναι σφαιροειδής θεωρούμε πως έχει αναφορά σε κοσμολογικές απόψεις του στοχαστού και όχι σε θεολογικές)

Από τον Αριστοκλή παραδίδεται: «Θεωρούν ότι πρέπει να απορρίπτουν τις αισθήσεις και τις αισθητηριακές εικόνες και να εμπιστεύονται μόνο τον λόγο (λογική). Παρόμοιες απόψεις υποστήριζαν παλιότερα ο Ξενοφάνης, ο Παρμενίδης, ο Ζήνων και ο Μέλισσος κι αργότερα ο Στίλπων και οι Μεγαρικοί. Για τον λόγο αυτό υποστήριζαν ότι το ον είναι ένα, δεν είναι ένα πράγμα, ύστερα άλλο, δεν γεννιέται ούτε φθείρεται ούτε κινείται καθόλου»

Ο Αέτιος παραδίδει: «Πυθαγόρας, Εμπεδοκλής και Ξενοφάνης θεωρούσαν ότι οι αισθήσεις είναι απατηλές»

(NovoScriptorium: είδαμε και σε άλλα άρθρα μας την απόρριψη των αισθήσεων ως μέσον προσεγγίσεως της Αληθείας. Αντιθέτως, προτάσσεται ο λόγος και ο νους ως εργαλεία για την προσέγγιση της Αληθείας, η οποία ταυτίζεται -καί από τους Φιλοσόφους- με τον Θεό)

Ισίδωρος Άγγελος