Οι θεολογικές θέσεις του Ξενοφάνη (μέρος πρώτον)

Στο παρόν άρθρο θα παρουσιάσουμε και θα σχολιάσουμε, σε δύο συνέχειες, τις θεολογικές απόψεις του Ξενοφάνη.

«χρη δε πρώτον μεν θεόν υμνείν εύφρονας άνδρας ευφήμοις μύθοις και καθαροίσι λόγοις, σπείσαντας δε και ευξαμένους τα δίκαια δύνασθαι πρήσσειν – ταύτα γαρ ων εστι προχειρότερον» ( =Οι εύφρονες άνδρες πρέπει πριν από οτιδήποτε να υμνούν τον θεόν, με μύθους ευφήμους και λόγους καθαρούς, κι αφού κάνουν σπονδές ας ευχηθούν τα δίκαια να έχουν δύναμη να πράξουν – διότι αυτά είναι στα χέρια μας πιο πολύ απ’ όλα)

«θεών δε προμηθείην αιέν έχει αγαθόν» ( =αγαθόν είναι να έχεις πάντα φροντίδα/πρόνοια στους θεούς -να σκέπτεσαι σε όσα πράττεις, δηλαδή, πάντα το θείον)

(NovoScriptorium: ο ‘εύφρων‘ άνθρωπος επικαλείται τον Θεό πριν πράξει το οτιδήποτε. Και τούτο αποτελεί επιλογή και ευθύνη, για τον κάθε έναν, ατομική, αν θα το πράξει ή όχι. Αυτό πάντως προτείνεται ως ορθόν και θεμιτόν. Ο έχων ‘καλές φρένες‘, αυτός δηλαδή που σκέπτεται σωστά, καλά, τιμά τον Θεό σε όλες του τις πράξεις -αυτό σημαίνει ‘εύφρων’. Όποιος πράττει κατ’ αυτόν τον τρόπο πράττει το ‘αγαθόν‘)

«αλλ’ εικήι μάλα τούτο νομίζεται, ουδέ δίκαιον προκρίνειν ρώμην της αγαθής σοφίης. Ούτε γαρ ει πύκτης αγαθός λαοίσι μετείη ούτ’ ει πενταθλείν ούτε παλαισμοσύνην, ουδέ μεν ει ταχύτητι ποδών, τόπερ εστί πρότιμον, ρώμης όσσ’ ανδρών έργ’ εν αγώνι πέλει, τούνεκεν αν δη μάλλον εν ευνομίηι πόλις είη» ( =αλόγιστα πολύ έτσι το νομίζουν, κι ούτε είναι δίκαιο να προκρίνουμε τη ρώμη αντί την άξια γνώση. Γιατί ούτε κι αν πυγμάχο ικανός μες στον λαό βρισκόταν ούτ’ έμπειρος στο πένταθλο ή στην πάλη ή και στη γρηγοράδα των ποδιών, που πιο πολύ τιμάται απ’ όλα των ανδρών τα έργα στον αγώνα, θα’ ταν γι’ αυτό περισσότερο η πόλη σε ευνομία)

(NovoScriptorium: η γνώση, δηλαδή η σωστή Παιδεία, είναι αυτή που φέρνει σε μια πολιτεία την ευνομία και όχι μόνη της η ρώμη, η δύναμη, η ισχύς -ανθρώπων και όπλων. Εμμέσως πλην σαφώς προκρίνει την πειθώ αντί της επιβολής για την επικράτηση της ευνομίας)

Ο Ξενοφάνης κατηγορεί τους ανθρώπους για τον –εξευτελιστικό- ανθρωπομορφισμό των θεών:

«πάντα θεοίσ’ ανέθηκαν Όμηρος θ’ Ησίοδος τε, όσσα παρ’ ανθρώποισιν ονείδεα και ψόγος εστίν, κλέπτειν μοιχεύειν τε και αλλήλους απατεύειν. ως πλείστα εφθέγξαντο θεών αθεμίστια έργα, κλέπτειν μοιχεύειν τε και αλλήλους απατεύειν. αλλ’ οι βροτοί δοκέουσι γεννάσθαι θεούς, την σφετέρην δ’ εσθήτα έχειν φωνήν τε δέμας τε, αλλ’ ει χείρας έχον βόες ίπποι τ’ ηέ λέοντες ή γράψαι χείρεσσι και έργα τελείν άπερ άνδρες, ίπποι μεν θ’ ίπποισι, βόες δε τε βουσίν ομοίας και κε θεών ιδέας έγραφον και σώματ’ εποίουν τοιαύθ’ οίον περ καυτοί δέμας είχον έκαστοι. Αιθίοπες τε θεούς σφέτερους σιμούς μέλανάς τε Θρήικες τε γλαυκούς και πυρρούς φασι πέλεσθαι» ( =Όμηρος και Ησίοδος τους θεούς κατηγόρησαν μ’ όλα όσα στους ανθρώπους ντροπές είναι και ψόγος, πως κλέβουνε, μοιχεύουν και απατούν ο ένας τον άλλο. Πόσες πολλές ιστόρησαν για τους θεούς άνομες πράξεις, πως κλέβουνε, μοιχεύουν και απατούν ο ένας τον άλλο. Οι άνθρωποι όμως τους θεούς νομίζουν πως γεννιούνται κι όπως αυτοί πώς έχουν ένδυμα, φωνή και σώμα. Μ’ αν χέρια είχαν τα βόδια οι ίπποι ή τα λιοντάρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν με τα χέρια και να πλάσσουν όπως οι άνθρωποι έργα, οι ίπποι σαν των ίππων τα βόδια σαν των βοδιών των θεών τους τη μορφή θα ζωγραφίζαν και τα κορμιά θα φτιάχναν τέτοια ακριβώς όπως αυτά τα ίδια είναι στο σώμα. Και οι Αιθίοπες τους θεούς τους με μύτη πλακουτσωτή και μαύρους παριστάνουν, γαλανομάτηδες οι Θράκες, με μαλλιά στο χρώμα της φωτιάς)

«ούτοι απ’ αρχής πάντα θεοί θνητοίσ’ υπέδειξαν, αλλά χρόνωι ζητούντες εφευρίσκουσιν άμεινον» ( =δεν υπέδειξαν οι θεοί εξ αρχής τα πάντα στους θνητούς. Αυτοί, με χρόνια ζήτηση, το άριστο βρίσκουν)

(NovoScriptorium: οι άνθρωποι ζητώντας διαρκώς την θεία βοήθεια, σιγά σιγά και με κόπους, βρίσκουν το άριστον. Υπονοείται ότι το θείον τους το αποκαλύπτει τμηματικά βλέποντας τον ζήλο και την προσπάθειά τους. Ίσως και για ακριβώς αυτό τον λόγο να μην δόθηκαν όλες οι γνώσεις εξ αρχής στους ανθρώπους: για να ζητούν αείποτε την θεία βοήθεια με ταπεινό φρόνημα)

«είς θεός εν τε θεοίσι και ανθρώποισι μέγιστος, ου τι δέμας θνητοίσιν ομοίιος ουδέ νόημα. Ούλος οράι, ούλος δε νοεί, ούλος δε τ’ ακούει. Αλλ’ απάνευθε πόνοιο νόου φρενί πάντα κραδαίνει. Αιεί δ’ εν ταυτώι μίμνει κινούμενος ουδέν, ουδέ μετέρχεσθαι μιν επιπρέπει άλλοτε άλληι» ( =ένας θεός μοναδικός, μέγιστος, στους θεούς και στους ανθρώπους, ούτε στο σώμα όμοιος με τους θνητούς ούτε στη σκέψη. ολόκληρος βλέπει, ολόκληρος νοεί, ολόκληρος ακούει. καί χωρίς κόπο με τη δύναμη του νου κινεί τα πάντα. πάντα στην ίδια θέση μένει, δίχως καθόλου να κινείται κι ούτε του πρέπει άλλοτε εδώ άλλοτε πέρα να πηγαίνει)

(NovoScriptorium: εδώ έχουμε μια ξεκάθαρη απόδειξη του Μονοθεϊσμού του Ξενοφάνη. Όσον αφορά το ποίοι είναι οι άλλοι ‘θεοί’ που αναφέρονται, υπάρχουν δύο εκδοχές: το κείμενο να αναφέρεται ταυτοχρόνως σε κοσμολογικές απόψεις του στοχαστού, είτε όντως αναφέρεται σε ‘θεούς’ αλλά με την έννοια που έχουμε εξηγήσει, των ‘παρατηρητών’, των αόρατων ουρανίων ταγμάτων)

«εκ γαίης γα πάντα και εις γην πάντα τελευτάι» ( =όλα από τη γη προέρχονται και όλα στη γη τελειώνουν)

«πάντες γαρ γαίης τε και ύδατος εκγενόμεσθα» ( =διότι γεννηθήκαμε όλοι από γη και ύδωρ)

(NovoScriptorium: φαίνεται πως και ο Ξενοφάνης πίστευε στην δημιουργία του ανθρώπου από ‘χώμα και νερό’, άποψη που συμμερίζονταν κι άλλοι Φιλόσοφοι)

«και το μέν ουν σαφές ούτις ανήρ ίδεν ουδέ τις έσται ειδώς αμφί θεών τε και άσσα λέγω περί πάντων. Ει γαρ και τα μάλιστα τύχοι τετελεσμένον ειπών, αυτός όμως ουκ οίδε. Δόκος δ’ επί πάσι τέτυκται» ( =μα το σαφές κανείς δεν είδε, κι ούτε θα γνωρίσει για τους θεούς και όσα λέγω γύρω απ’ όλα. Κι αν τύχει, όσο πιο τέλεια να πεί αλήθεια, ο ίδιος όμως δεν το ξέρει. Για όλα υπάρχει δοξασία)

Έπειτα όμως μας λέει: «ταύτα δεδοξάσθω μεν εοικότα τοίς ετύμοισι» ( =οι δοξασίες αυτές ας νομισθούν όμοιες με αλήθειες)

(NovoScriptorium: αυτό που λέει εδώ είναι πως απόλυτη γνώση του Θεού δεν είναι δυνατόν να έχει ποτέ ο άνθρωπος -το οποίο σαφώς και συνεχίζουμε να πιστεύουμε ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Φτάνει όμως σε κάποιες δοξασίες -όπως έγραψε και ο Πλάτων, αυτές είναι αποτέλεσμα βιωματικών εμπειριών, θείων αποκαλύψεων. Και αυτές τις δοξασίες προτρέπει να τις θεωρήσουμε ‘αλήθειες’. Στην εποχή πριν τον Χριστό η πνευματική διάκριση ήταν κάτι ανέφικτο, δεν ήταν δυνατόν να γνωρίζει δηλαδή αυτός που ζει το βίωμα/αποκάλυψη αν αυτή είναι αληθής και εκ Θεού ή αν πρόκειται για κάποια δαιμονική πλάνη. Στην εποχή μετά την ενσάρκωση Του, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί μπορούμε να διαθέτουμε το ‘εργαλείο’ της πνευματικής διακρίσεως και έτσι ακολουθείται με ασφάλεια η διαδικασία που περιγράφει ο Ξενοφάνης. Των βιωμάτων δηλαδή και των θείων αποκαλύψεων που εντάσσονται, συν τω χρόνω, στις αλήθειες της Πίστεως. Στον φιλομαθή αναγνώστη προτείνεται εδώ η μελέτη της ‘Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών’ του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου)

Από τον Διογένη Λαέρτιο παραδίδονται:

«φησί δε τέτταρα είναι των όντων στοιχεία, κόσμους δε απείρους, ου παραλλακτούς δε. Τα νέφη συνίστασθαι της αφ’ ηλίου ατμίδος αναφερομένης και αιρούσης αυτά εις το περιέχον. Ουσίαν θεού σφαιροειδή, μηδέν όμοιον έχουσαν ανθρώπωι. Όλον δε οράν και όλον ακούειν, μη μέντοι αναπνείν. Σύμπαντά τε είναι νουν και φρόνησιν και αίδιον. Πρώτός τε απεφήνατο, ότι πάν το γινόμενον φθαρτόν εστι και η ψυχή πνεύμα. Έφη δε και τα πολλά ήσσω νού είναι. Και τοις τυράννοις εντυγχάνειν ή ως ήκιστα ή ως ήδιστα. Εμπεδοκλέους δε ειπόντος αυτώι ότι ανεύρετός εστιν ο σοφός ‘εικότως’ έφη. ‘σοφόν γαρ είναι δεί τον επιγνωσόμενον τον σοφόν’. Φησί δε Στίων πρώτον αυτόν ειπείν ακατάληπτα είναι τα πάντα, πλανώμενος» ( =Λέει ότι τα στοιχεία των όντων είναι τέσσερα, οι κόσμοι άπειροι, χωρίς παραλλαγές όμως μεταξύ τους. Τα σύννεφα λέει σχηματίζονται, όταν ο ατμός που δημιουργείται από τον ήλιο ανεβαίνει ψηλά και τα σηκώνει στην ατμόσφαιρα. Η ουσία του θεού λέει ότι είναι σε σχήμα σφαίρας και δεν έχει καμία ομοιότητα με εκείνη του ανθρώπου. ολόκληρος πάλι λέει ότι βλέπει, ολόκληρος ακούει, χωρίς ωστόσο, να αναπνέει, και πως στο σύνολό του είναι νους, φρόνηση και αϊδιότητα. Πρώτος επίσης απεφάνθηκε ότι κάθε τι που γίνεται επιδέχεται φθορά και ότι η ψυχή είναι πνοή. Είπε επίσης ότι τα πολλά είναι υποδεέστερα του νου. Επίσης ότι οι συναντήσεις με τους τυράννους πρέπει να είναι ή όσο γίνεται λιγότερες ή όσο γίνεται πιο ευχάριστες. Όταν ο Εμπεδοκλής του είπε πως είναι ανεύρετος ο σοφός, αποκρίθηκε: ‘εύλογα, γιατί σοφός πρέπει να είναι αυτός που θα αναγνωρίσει τον σοφό’. Ο Σωτίων αναφέρει ότι πρώτος αυτός είπε ότι τα πάντα είναι ακατάληπτα, αλλά έκανε λάθος)

(NovoScriptorium: παρατηρούμε ότι και αυτός ο Φιλόσοφος ανακατεύει την Κοσμολογία του με την Θεολογία. Τούτο υπήρξε πάγια τακτική των περισσοτέρων Φιλοσόφων, άγνωστο γιατί. Μας παραδίδει κάποια Ιδιώματα του Θείου Όντος: ο Θεός ως Νους, ως Φρόνηση, πανταχού παρών και τα πάντα πληρών, αΐδιος -αιώνιος δηλαδή. Όλα τα γεννητά υπόκεινται σε φθορά -ευλόγως, ο Θεός είναι άφθαρτος όσο και αγέννητος. Η ψυχή είναι ‘πνοή’, ‘πνεύμα’, μας λέει, θυμίζοντας εδώ την διήγηση περί της δημιουργίας του ανθρώπου από τον Θεό στην ‘Γένεση’)

Ισίδωρος Άγγελος