Κατά την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας (330–1453 μ.Χ.) η επιστημονική θεραπεία της νόσου γινόταν κατά βάση στα καταγώγια, στους ξενώνες και στα νοσοκομεία που υπήρχαν στη βυζαντινή επικράτεια. Τα ευαγή αυτά ιδρύματα πρόσφεραν ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες στους Βυζαντινούς μέχρι την πτώση της αυτοκρατορίας το 1453. Οι ξενώνες της Κωνσταντινούπολης που παρείχαν ιατρονοσηλευτική φροντίδα ήταν: ο Ξενών του Γλαβά, της Ειρήνης, της Ειρήνης στο Πέραμα, του Ευβούλου, του Θεοφίλου, των Κοσμά και Δαμιανού, του Κράλη, του Λιβός, των Μαγγάνων, του Μαρκιανού, του Μυρελαίου, του Παντελεήμονος, του Παντοκράτορος, του Πετρίου, του Σαμψών, της Θεοτόκου της Ευεργέτιδος, των Σαράντα μαρτύρων και του Χριστοδότου.
Η αντιμετώπιση των ασθενειών στηριζόταν στα ιατρικά συγγράμματα και εγχειρίδια των: Ιπποκράτη (460–377 π.Χ.), Αριστοτέλη (384–322 π.Χ.), Γαληνού (129–199 μ.Χ.),
Ορειβασίου (325–403 μ.Χ.) Αέτιου Αμιδηνού (502–575 μ.Χ.), Αλέξανδρου Τραλλειανού (525–605 μ.Χ.), Παύλου Αιγινήτου (625–690 μ.Χ.), Παλλαδίου (6ος αιώνας) κ.ά.
Ακόμη και οι μεταγενέστεροι ιατροί, όπως οι Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος (610–641 μ.Χ.), Λέων ο Ιατροσοφιστής (9ος αιώνας), Συμεών Σηθ (δεύτερο μισό 11ου αιώνα), Μιχαήλ Ψελλός (1018–1096 μ.Χ.), Μάξιμος Πλανούδης (1255–1305 μ.Χ.), Νικόλαος Μυρεψός (αρχές 13ου αιώνα) κ.ά. είχαν σαφώς επηρεαστεί από τους προηγούμενους. Αυτοί ανέπτυξαν περισσότερο τα επιστημονικά ιατρικά δεδομένα και παρουσίασαν πρωτότυπες για την εποχή τους αντιλήψεις που αφορούσαν στη θεραπεία και την αντιμετώπιση των νοσημάτων, όπως φυσικοθεραπευτικές, χειρουργικές και φαρμακευτικές αγωγές.
Νοσήματα και αντιμετώπιση
Νοσήματα του αίματος
Αυτά αναφέρονται με τους γενικούς όρους, όπως ωχρότης, καχεξία, ισχνότης και οφείλονται στην παρουσία μέλανος ή μελαγχολικού αίματος.
Θεραπευτικά, χορηγούνται σκευάσματα ζωικής, φυτικής ή χημικής προέλευσης και προτείνεται η άρση του αιτίου που προκαλεί τη νόσο. Συγκεκριμένη διαιτητική αγωγή
συστήνεται από τον Αέτιο, ενώ ο Συμεών Σηθ προτείνει την κατανάλωση σκόρδου γιατί υποστηρίζει ότι προάγει την αιμοποίηση «…σκόρδον…λεπτύνει τό αἷμα, ἐρυθραίνει τό πρόσωπον…». Γυμναστική και αποφυγή συγκεκριμένων τροφών συνιστά ο Θεόδωρος Πρόδρομος και ειδικά των αλίπαστων «…των ταριχευτών απέχου…». Ο Μιχαήλ Ψελλός
συστήνει τροφές που προάγουν την αιμοποίηση. Οι φαρμακευτικές ουσίες χορηγούνταν με τη μορφή αντιδότων, εμπλάστρων, σκόνης, αφεψημάτων κ.λπ.
Ανοσολογία
Δεν γίνεται αναφορά για παρασκευή και χορήγηση εμβολίων, αλλά για προσπάθειες ανοσοποίησης του οργανισμού με χορήγηση διαφόρων αντιδότων ώστε να προκληθεί διέγερση του ανοσοποιητικού συστήματος. Η εν λόγω πρακτική είχε μεγαλύτερη εφαρμογή σε περιπτώσεις δήγματος ιοβόλου ζώου. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Αετίου, για τη θεραπεία δαγκώματος οχιάς «…καί αὐτήν τήν ἔχιδναν, ἀποδέρας καί ἐψήσας, χωρίς κεφαλῆς, καί οὐρᾶς καί τῶν ἐντοσθίων, δίδου φαγεῖν ὅλην… τήν δέ ἀποκοπεῖσαν κεφαλήν, λαβίδι κατέχων, ἀκριβῶς ἐπιτίθει τῷ δήγματι…καί ἀφαρπάσεις τόν ἰόν…». Σκοπός αυτής της τεχνικής ήταν η διέγερση της άμυνας του οργανισμού έναντι του δηλητηρίου. Ο Παύλος Αιγινήτης ακολουθούσε παρόμοιες πρακτικές για την ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του για το τσίμπημα του σκορπιού «…ὁ πλήξας σκορπιός λειοτριβηθεῖς καί ἐπιτιθέμενος τῷ πλήγματι…».
Νοσήματα του γαστρεντερικού συστήματος
Σε όλα σχεδόν τα νοσήματα του γαστρεντερικού προτεινόταν δίαιτα, η οποία ήταν διαφορετική για κάθε είδος νοσήματος. Κατά τον Αέτιο, στο έλκος του στομάχου συνιστάτο αποφυγή πάσης δρυμιφαγείας και χορήγηση ειδικών τροφών από χυλό κριθαριού, πλιγούρι και μέλι. Ανάλογες παρεμβάσεις αναφέρονταν και για τη γαστρίτιδα, προστίθετο όμως και η πίττωσις (θερμό επίθεμα κατασκευασμένο από πίσσα και λάδι για ανακούφιση από τις στομαχικές ενοχλήσεις). Επί γαστρορραγίας, χρησιμοποιούνταν φυτικά παρασκευάσματα για αιμοστατική χρήση, καθώς και φλεβοτομία. Για τις κακοήθειες προτείνονταν φλεβοτομία, επιθέματα φυτικών και χημικών ουσιών (νίτρο, λιθάργυρος, ανθρακικός μόλυβδος κ.λπ.), διαιτητική αγωγή, χειρουργική παρέμβαση και φυτικά σκευάσματα ως αντίδοτα για τη νόσο. Η σπαστική κολίτιδα κατά τον Αέτιο θεραπευόταν με υποκλυσμούς, υποκαπνισμούς, βεντούζες και φυτικά φαρμακευτικά σκευάσματα. Κατά τον Ορειβάσιο, ο ειλεός λυόταν με χορήγηση φυτικών σκευασμάτων και ειδικά μετά από χρήση αφεψήματος άνηθου και λαδιού. Στην περίπτωση της λειεντερίας, η θεραπευτική αντιμετώπιση περιελάμβανε υγιεινοδιαιτητική αγωγή (τρίψεις, μαλάξεις, πίττωσις, ηλιοθεραπεία, ποσιοθεραπεία, λουτροθεραπεία) και φαρμακευτική θεραπεία (ζωικές, φυτικές ή χημικές ουσίες, οι οποίες χορηγούνταν με τη μορφή σιροπιών, αντιδότων, αφεψημάτων ή υποκλυσμών). Η δυσπεψία και η διαταραχή της πέψης, καθώς και τα ηπατικά νοσήματα αντιμετωπίζονταν υγιεινοδιαιτητικά, με φάρμακα και άσκηση.
Γυναικολογία-Μαιευτική
Στη βυζαντινή θεραπευτική, ως γυναικολογικές παθήσεις αναφέρονταν οι διαταραχές της
εμμήνου ρύσεως, οι φλεγμονώδεις παθήσεις της μήτρας, οι κολπίτιδες, οι κακοήθειες, η στειρότητα και η υστερική πνίξ (υστερικό shock). Στη μαιευτική αναφέρονταν οι καθ’ έξιν αποβολές, η δυστοκία, η έκτρωση, η αποβολή του νεκρού εμβρύου κ.λπ. Οι διαταραχές της εμμήνου ρύσεως αντιμετωπίζονταν με θερμά επιθέματα και φυτικά
σκευάσματα, ενώ η δυσμηνόρροια με ειδικό κοιλιακό επίθεμα, το οποίο αποτελείτο «…εκ κηρού, πιτυίνης, κολοφωνίας, ασβέστου, στυπτηρίας σχιστής, αρσενικού…». Οι μητρορραγίες αναχαιτίζονταν με πρακτικούς τρόπους, όπως τοποθέτηση στον κόλπο μαλλιού εμποτισμένου με λάδι και κρασί, με βεντούζες, με διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα και λουτροθεραπεία. Οι φλεγμονώδεις παθήσεις της μήτρας αντιμετωπίζονταν από τον Παύλο Αιγινήτη με φυτικά φαρμακευτικά σκευάσματα, ενώ
ο Νικόλαος Μυρεψός σύστηνε θεραπευτικές εγχύσεις «…ναρδίνου συσκευασία ἐνίεται…ἐπί γυναικών τή μήτρα…». Για το υστερικό shock χρησιμοποιούνταν χημικά σκευάσματα σε μορφή εισπνεόμενων και ο Αέτιος συνιστούσε, η ασθενής «…ζεστό ξύδι να βάλει στα ρουθούνια της μύτης για να αρχίσει να φτερνίζεται…». Οι κακοήθειες προτείνονταννα αντιμετωπίζονται με φάρμακα και κολπικές πλύσεις, ενώ γινόταν και χρήση επιθεμάτων. Για την αντιμετώπιση της γυναικείας στείρωσης αναφέρονταν διάφορες τεχνικές, οι οποίες συνίσταντο στη χορήγηση διαλυμάτων ή φυτικών
επιθεμάτων. Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν για το βάλσαμο, το οποίο «…στις γυναίκες που δε συλλαμβάνουν, βοηθά στη σύλληψη, όταν τοποθετηθεί στην κοιλιά…». Για την
αντισύλληψη από τον Αέτιο χρησιμοποιούνταν διάφορες κολπικές αλοιφές και υπόθετα, καθώς και φάρμακα από του στόματος. Για την ανδρική αντισύλληψη συστηνόταν η επάλειψη του πέους με φυτικές ουσίες, οι οποίες θεωρούνταν σπερματοκτόνες. Οι συγκεκριμένες ουσίες ήταν κυρίως ρητινούχες, όπως η κηκίδα (ρητινούχος ουσία αραβικής προέλευσης από φλοιό δρυός) και η ρητίνη κέδρου. Οι καθ’ έξιν αποβολές αντιμετωπίζονταν με φαρμακευτική αγωγή και λουτροθεραπεία. Στην περίπτωση της δυστοκίας, η θεραπευτική παρέμβαση ήταν άμεση με σκοπό τη διαδικασία επίσπευσης του τοκετού. Η παρέμβαση αυτή ήταν φαρμακευτική και φυσικοθεραπευτική. Η
φυσικοθεραπευτική παρέμβαση περιελάμβανε τη βύθιση της επιτόκου σε δεξαμενή θερμού ύδατος «…η πάσχουσα να μπαίνει σε δεξαμενή ζεστού νερού…», με σκοπό την επίσπευση της όλης διαδικασίας. Φαρμακευτικά, η δυστοκία αντιμετωπιζόταν με τοπική χρήση φυτικών ουσιών, με αφεψήματα και με υποκαπνισμό. Σε περίπτωση που
δεν επιτυγχανόταν τοκετός, παρ’ όλες τις θεραπευτικές παρεμβάσεις, συστηνόταν ο θάνατος του κυήματος διά φαρμάκων ή εμβρυοτομίας. Κατά τον Αέτιο «…βέλτιστον
ἐστί τοῦ ἐμβρυοτομηθῆναι τό φθεῖραι…».
Εκτρώσεις
Αναφέρονται με τους όρους εκτρωσμοί και αμβλώσεις. Η εκούσια άμβλωση απαγορευόταν διά νόμου και η εκκλησία ήταν αντίθετη σε τέτοια πράξη. Επίσημα, η έκτρωση γινόταν για ιατρικούς λόγους και αυτοί ήταν συνήθως ανατομικές δυσπλασίες των γεννητικών οργάνων. Το αποτέλεσμα της έκτρωσης ονομαζόταν παιδοκτονία και η γυναίκα που έκανε τέτοια πράξη, θεωρείτο μιαρή (Ο ιστορικός Προκόπιος μέμφεται τη Θεοδώρα, σύζυγο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, για τον έκλυτο βίο της και για τις παιδοκτονίες που διέπραξε λόγω των πολλαπλών αμβλώσεων, θεωρώντας την μιαρή.). Οι
φυσικοί τρόποι, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν από τη γυναίκα που ήθελε να κάνει εκούσια έκτρωση ήταν: να κινείται, να κάνει αναπηδήσεις, να σηκώνει βάρη και να κάνει υποκλυσμούς και μαλάξεις στην περιοχή του εφηβαίου και της οσφύος την ώρα του λουτρού. Η έκτρωση υποβοηθούνταν φαρμακευτικά με χρήση ελλέβορου και κέδρου που «…τα ζωντανά έμβρυα σκοτώνει…».
(Τέλος πρώτου μέρους)
(Πηγή: η επιστημονική δημοσίευση “Θεραπείες των Νοσημάτων στο Βυζάντιο“, του Νικόλαου Σταυρακάκη, ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2014, 53(4): 334–342 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2014, 53(4): 334–342)
Novo Scriptorium 
Leave a Reply