Αι νευροεπιστήμαι εις το Βυζάντιον – (μέρος δεύτερο)

Δημοσιεύουμε εδώ επιλεγμένα τμήματα της εξαιρετικής ομότιτλης επιστημονικής εργασίας του Ομοτίμου Καθηγητή Νευρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κου Σταύρου Μπαλογιάννη (ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ 49, 34-46, 2012).

Νοσοκομεία της Κωνσταντινουπόλεως, έχοντα νευρολογικήν μονάδα

Εις το Βυζάντιον η άνθησις της Νευρολογίας κατέστη μεγίστη διά της ιδρύσεως Νοσοκομείων και νοσηλευτικών μονάδων τόσον εις την Κωνσταντινούπολιν, όσον και εις άλλας πόλεις της Αυτοκρατορίας.

Τα νοσοκομεία της Κωνσταντινουπόλεως είχον γνήσιον επιστημονικόν χαρακτήρα, διαθέτοντα καλώς ωργανωμένας παθολογικάς, χειρουργικάς, και μαιευτικάς κλινικάς. Πολλά εξ αυτών διέθετον μονάδας διά νευρολογικούς και ψυχιατρικούς ασθενείς, βιβλιοθήκην φαρμακείον, αναγνωστήριον και παρεκκλήσιον. Πολλά εκ των νοσοκομείων της Κωνστατινουπόλεως εφήρμοζαν, φυσικοθεραπείαν, μουσικοθεραπείαν και εργασιοθεραπείαν. Ωρισμένα εκ των νοσοκομείων είχον πανεπιστημιακόν χαρακτήρα συνδεόμενα μετά της Μαγναύρας, του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινουπόλεως.

Εν μέσω των πολυαρίθμων νοσηλευτικών ιδρυμάτων της Κωνσταντινουπόλεως τα πλέον γνωστά και ευρείας αναγνωρίσεως διά το παρεχόμενον ιατρικόν και φιλανθρωπικόν έργον ήσαν (α) ο ξενών του Παντοκράτορος, (β) ο ξενών του Σαμψώνος, (γ) ο ξενών του Ευβούλου, (δ) ο ξενών της Αγίας Ειρήνης, (ε) ο ξενών των αγίων Κοσμά και Δαμιανού ή Κοσμίδιον, (ς) ο ξενών του Χριστοδότου, (ζ) ο ξενών του Ναρσή, (η) ο ξενών των τεσσαράκοντα μαρτύρων, (θ) ο ξενών του Μαρκιανού.

Περιγράφομεν κυρίως τον ξενώνα του Παντοκράτορος, του οποίου το τυπικόν διασωθέν επέτρεψε να γνωρίσωμεν την οργάνωσιν και την λειτουργίαν αυτού και κατ’ επέκτασιν την λειτουργίαν των πλείστων νοσηλευτικών ιδρυμάτων της Κωνσταντινουπόλεως, τα
οποία εστηρίζοντο επί των ιδίων αρχών.

Ο Ξενών του Παντοκράτορος

Εκ των πλέον ανεγνωρισμένων νοσηλευτικών ιδρυμάτων της Κωνσταντινουπόλεως ήτο ο Ξενών του Παντοκράτορος, ιδρυθείς υπό του Αυτοκράτορος Ιωάννου ΙΙ Κομνηνού το 1136. Ο εν λόγω Ξενών ευρίσκετο εις την βορειοανατολικήν πλευράν ενός λόφου, πλησίον του Κερατίου κόλπου.

Από της ιδρύσεως του ο Ξενών προορίζετο να λειτουργήση ως Γενικόν Πανεπιστημιακόν Νοσοκομείον, εις το οποίον θα παρείχαν το λειτούργημα των 50 ιατροί και ικανός αριθμός νοσηλευτικού προσωπικού, φαρμακοποιοί, διαιτολόγοι, φυσικοθεραπευταί, τεχνικοί και ιερείς.

Οι ιατροί, οι οποίοι επελέγοντο διά να επανδρώσουν το Νοσοκομείον προείρχοντο εκ των αρίστων όλης της αυτοκρατορίας, εθεωρείτο δε υψίστη τιμή η ένταξις των εις το ιατρικόν σώμα αυτού. Οι σπουδασταί της Ιατρικής, παρηκολούθουν τας δραστηριότητας των
τμημάτων, υπό την επίβλεψιν και καθοδήγησιν καθηγητών και εξειδικευμένων εσωτερικών ιατρών. Εις εκ των καθηγητών πλήρους απασχολήσεως παρέμενεν
διαρκώς εις το Νοσοκομείον, διά να διδάσκει συνεχώς τους σπουδαστάς και να κατευθύνη τους νεωτέρους ιατρούς. Ούτος ήτο και ο υψηλότερον αμειβόμενος εκ
των ιατρών.

Υπήρχεν καλώς ωργανωμένη βιβλιοθήκη, η οποία ήτο η μεγαλυτέρα ιατρική βιβλιοθήκη της Βυζαντινής περιόδου. Αύτη προορίζετο τόσον διά τους σπουδαστάς, όσον και διά τους ιατρούς και το νοσηλευτικόν προσωπικόν. Εν μέσω των συγγραμμάτων υπήρχον αι Ιπποκράτειοι συλλογαί, αι διατριβαί του Γαληνού, τα έργα του Ερασιστράτου και του Ηροφίλου, αι διατριβαί του Σορανού και όλα τα συγγράμματα των βυζαντινών ιατρών.

Οι σπουδασταί ησκούντο εις την εσωτερικήν παθολογίαν, την χειρουργικήν, την παιδιατρικήν, την οφθαλμολογίαν, την μαιευτικήν και γυναικολογίαν, την νευρολογίαν και την ψυχιατρικήν. Το Νοσοκομείον, παραλλήλως προς τας μονάδας της νευρολογίας και της ψυχιατρικής, διέθετεν εργαστήρια νευροανατομίας και νευροφυσιολογίας.

Ο γενικός διευθυντής του νοσοκομείου έφερεν το οφφίκιον του άρχοντος Ακτουαρίου και ήτο κατά κανόνα προσωπικός ιατρός του Αυτοκράτορος. Η οργάνωσις και η λειτουργία του Ξενώνος του Παντοκράτορος απετέλεσεν πρότυπον διά την οργάνωσιν των νοσοκομείων εις τον Αραβικόν κόσμον.

Ο Ξενών του Παντοκράτορος περιελάμβανεν πέντε τμήματα. Εις το πρώτον τμήμα υπήρχον θάλαμοι νοσηλείας, εις τους οποίους ενοσηλεύοντο χειρουργικοί ασθενείς, πάσχοντες συνήθως εκ νεοπλασμάτων, αιματωμάτων, τραυματικών κακώσεων και καταγμάτων. Εις το δεύτερον τμήμα υπήρχον θάλαμοι νοσηλείας, εις τους οποίους ενοσηλεύοντο ασθενείς φέροντες παθήσεις αναφερομένας εις τον χώρον της εσωτερικής παθολογίας ή της οφθαλμολογίας. Εις το τρίτον τμήμα, το οποίον εχαρακτηρίζετο ως τμήμα μητρότητος υπήρχον μαιευτικοί θάλαμοι και θάλαμοι γυναικολογικών παθήσεων, οι οποίοι είχον δώδεκα κλίνας.

Δύο θάλαμοι ενοσήλευον ασθενείς, πάσχοντας εκ νευρολογικών και ψυχιατρικών παθήσεων.

Εις το Νοσοκομείον υπήρχεν καλώς ωργανωμένη μονάς εντατικής παρακολουθήσεως, περιλαμβάνουσα έξ κλίνας, προοριζομένας δια βαρέως πάσχοντας, η οποία ήτο η πρώτη εις τον κόσμον ανάλογος μονάς, φέρουσα ειδικόν τεχνολογικόν και φαρμακευτικόν εξοπλισμόν και εξασφαλίζουσα συνεχή παρακολούθησιν και φροντίδα των ασθενών.

Το Νοσοκομείον διέθετεν φαρμακείον εις το οποίον προσέφερον τας γνώσεις των τρείς φαρμακοποιοί, οι οποίοι εξετέλουν τας συνταγάς, τας αναγραφομένας υπό των ιατρών, παρέχοντες εις τα τμήματα νοσηλείας τους καταλλήλους φαρμακευτικούς παράγοντας, διά την ορθήν θεραπευτικήν αντιμετώπισιν των ασθενών. Άπαξ της ημέρας εγένετο η τακτική επίσκεψις των ιατρών εις τους θαλάμους των ασθενών κατά τους χειμερινούς μήνας, ενώ από της ανοίξεως και κατά την διάρκειαν του θέρους αύτη ετελείτο δις της ημέρας. Το Νοσοκομείον διέθετεν εξωτερικά ιατρεία, τα οποία εκάλυπτον όλας τας αναπτυχθείσας έως τότε ειδικότητας της ιατρικής.

Συμφώνως προς το Τυπικόν του Νοσοκομείου επί κεφαλής εκάστου παθολογικού θαλάμου ετίθεντο δύο ιατροί καλούμενοι πρωτομηνίται, εξειδικευμένοι εις την εσωτερικήν παθολογίαν. Κατ’ αντιστοιχίαν την ευθύνην των χειρουργικών θαλάμων είχον δύο χειρουργοί, οι οποίοι προέβαινον εγκαίρως και εις τας απαιτουμένας χειρουργικάς επεμβάσεις. Οι θάλαμοι της μητρότητος ήσαν υπό την ευθύνην τριών ιατρών, δύο ανδρών και μίας γυναικός, «της ιάτραινας», το δε νοσηλευτικόν προσωπικόν συνίστατο εξ ολοκλήρου εκ νοσηλευτριών.

Αι μονάδες της νευρολογίας και της ψυχιατρικής ήσαν υπό την ευθύνην δύο ιατρών, οι οποίοι είχον εξειδικευθή επαρκώς εις τα νευρολογικά και ψυχιατρικά νοσήματα. Έκαστος των ειδικών συνηργάζετο μετά τριών τακτικών εσωτερικών ιατρών, οι οποίοι εχαρακτηρίζοντο ως «υπουργοί έμβαθμοι» και μετά δύο μη τακτικών βοηθών ιατρών, οι οποίοι εχαρακτηρίζοντο ως «υπουργοί περισσοί».

Οι τακτικοί ιατροί, εις το έργον των συνεπικουρούντο υπό πολλών ειδικευομένων ιατρών, σπουδαστών της Ιατρικής και νοσηλευτών.

Είναι άξιον θαυμασμού, ότι κατά την διάρκειαν των επισκέψεων εις τους θαλάμους των ασθενών, οι ιατροί εξήταζον πλήρως τους ασθενείς, ανέλυαν τας περιπτώσεις της ασθενείας των, συνεζήτουν, εν εκτάσει, επ΄ αυτών, προβαίνοντες εις διαφορικήν διάγνωσιν, ενώ συγχρόνως εμελετάτο η ψυχολογική κατάστασις εκάστου ασθενούς και τα κοινωνικά προβλήματα αυτού, η δε τελική απόφασις διά την εφαρμογήν του καταλλήλου θεραπευτικού πρωτοκόλλου ελαμβάνετο μετά πολλής περισκέψεως υπό του ειδικού, του έχοντος την ευθύνην του τμήματος.

Εις τα πλαίσια των θεραπευτικών πρωτοκόλλων διά τας νευρολογικάς και ψυχιατρικάς παθήσεις περιελαμβάνετο η υποβολή των ασθενών εις συχνά λουτρά, η χρήσις αλοιφών, η αποφυγή του κρέατος εις την δίαιταν των ψυχιατρικών ασθενών και η εφαρμογή διαίτης
3.300 θερμίδων εις τους Νευρολογικούς ασθενείς, η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας της φυσικοθεραπείας, της ψυχοθεραπείας, η χορήγησις πολλών φαρμακευτικών ουσιών και η πνευματική στήριξις των ασθενών.

Οι ασθενείς μετείχον της θείας λειτουργίας, η οποία ετελείτο εις τους δύο ναούς του νοσοκομείου, είς διά τους άνδρας και έτερος διά τας γυναίκας, και προσήρχοντο εις τα μυστήρια της Ιεράς Εξομολογήσεως και της Θείας Μεταλήψεως. Έκαστος ναός είχεν ιερέα
και αναγνώστην, της θείας λειτουργίας τελουμένης τετράκις της εβδομάδος, ήτοι καθ’ εκάστην Τετάρτην, Παρασκευήν, Σάββατον και Κυριακήν, της ιεράς εξομολογήσεως δε δυναμένης καθ’ εκάστην.

Συμπερασματικώς

Εις την οργάνωσιν, την λειτουργίαν, την διοίκησιν και την εν γένει φιλοσοφίαν των νοσοκομείων της Κωνσταντινουπόλεως και των ετέρων μεγάλων πόλεων της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εις την ιατρικήν παιδείαν, εις την διαγνωστικήν προσέγγισιν των ασθενών και εις την εφαρμογήν των καταλλήλων θεραπευτικών πρωτοκόλλων, διακρίνομεν τα ουσιώδη γνωρίσματα και τας βασικάς αρχάς της συγχρόνου ιατρικής. Η μεθοδική και συστηματική ανάλυσις των κλινικών φαινομένων και σημείων, η εμβάθυνσις εις τα συμπτώματα των νόσων, εν συνδυασμώ προς την αναπτυχθείσαν πειραματικήν έρευναν, συνθέτουν ήδη από της εποχής του Βυζαντίου το επιστημονικόν περίγραμμα της συγχρόνου ιατρικής.

Έρευνα-Υπογραμμίσεις: Αναστάσιος Φιλόπονος