Αφότου ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, άρχισαν να εμφανίζονται και άλλοι τύποι βιβλιοθηκών. Οι βιβλιοθήκες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες: αυτοκρατορική, πατριαρχική, μοναστική και ιδιωτική (Papademetriou, 2000, p. 171). Εκτός από αυτούς τους τέσσερις τύπους βιβλιοθηκών που αναγνωρίστηκαν από τους ιστορικούς, πρόσθεσα και μια πέμπτη: την πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη που ανήκε στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο ιδρύθηκε το 425 μ.Χ., από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β ‘(408-450) (Drîmba, 1999, p. 215). Θα παρουσιάσουμε περαιτέρω και θα συζητήσουμε τον καθένα από τους πέντε τύπους βιβλιοθηκών που αναφέρονται παραπάνω, ξεκινώντας από την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη.
(…) η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη ιδρύθηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα του ίδιου του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μεγάλου, μαζί με άλλα σημαντικά κτήρια της πρωτεύουσας. Ο Κωνσταντίνος εμπνεύστηκε από την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη του Διοκλητιανού στη Νικομήδεια (Ilie, 2007, σελ. 3). Ο Κωνσταντίνος όρισε επικεφαλής βιβλιοθηκάριο, τον Lucianus (Ilie, 2007, σελ. 3), ο οποίος διαχειριζόταν τις υποθέσεις της αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης. Μεταξύ των καθηκόντων του, ο βιβλιοθηκάριος έπρεπε να συστήσει έναν κατάλογο βιβλίων για τον αυτοκράτορα (Ilie, 2007, σελ. 3). Το καθεστώς του αυτοκρατορικού βιβλιοθηκονόμου ήταν επομένως εξαιρετικά σημαντικό, καθώς θα μπορούσε να επηρεάσει και να καθοδηγήσει την καθημερινή ανάγνωση του αυτοκράτορα.
Η μεγάλη προσοχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη αποδεικνύεται από το γεγονός ότι κατά το θάνατό του, το 337 μ.Χ., υπήρχαν μεταξύ 6900 (Ilie, 2007, p. 3) και 7000 (Runciman, 1978, σελ. 6) βιβλία στη βιβλιοθήκη, που θεωρείται “ένας μεγάλος αριθμός” (Runciman, 1978, σ. 6) από τον ιστορικό Steven Runciman. Η βιβλιοθήκη εγκαταστάθηκε στο αυτοκρατορικό παλάτι, για την εύκολη πρόσβαση του βασιλέως σε αυτήν.
Μεταξύ των συλλογών της βιβλιοθήκης υπήρχαν ιστορικά και νομικά βιβλία, εκτός από έργα Ελλήνων συγγραφέων και φιλοσόφων όπως ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Ησίοδος, ο Αριστοφάνης, ο Πλάτωνας ή ο Αριστοτέλης (Ilie, 2007, σελ. 4). Η βιβλιοθήκη περιλάμβανε επίσης ένα χειρόγραφο περίπου 37 μ. (Στο βιβλίο του J. B. Burry, από το οποίο πήραμε αυτές τις πληροφορίες, η μονάδα μέτρησης είναι 120 πόδια, τα οποία μετατράπηκαν σε μέτρα.) 1 πόδι = 30, 48 cm, 120 πόδια = 3657 6 cm , ή 36,576 μ. μήκος της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από τον Όμηρο, γραμμένο με χρυσά γράμματα στα έντερα ενός φιδιού (Bury, 1923, σελ. 394), για το οποίο γίνεται αναφορά από τον βυζαντινό χρονικό Ιωάννη Ζωναρά (Brewster, 1832, σελ. 24).
Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, ο γιος του Κωνστάντιος Β (337-361 Α.Δ.) κληρονόμησε περαιτέρω την ευθύνη για την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, στην οποία πρόσθεσε ένα scriptorium, δηλαδή ‘αντιγραφείο’ (Cameron, Garnsey, 2006, σελ. 37).
Ο άνθρωπος που διαδέχτηκε τον Κωνσταντίνο Β ήταν ο αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Αποστάτης (361-363 Α.Δ.). Ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, για την οποία δημιούργησε μια είσοδο με σκεπή (NovoScriptorium: όπως ένας πρόναος δηλαδή) για να αυξήσει την επιφάνεια της (Ilie, 2007, σελ. 5). Όντας ο πρώτος αυτοκράτορας, μετά τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, ο οποίος ήθελε να αναδιοργανώσει την ειδωλολατρική λατρεία με συστηματικό τρόπο ακολουθώντας το μοντέλο της χριστιανικής ιεραρχίας, πιστεύεται ότι ο Ιουλιανός ο Αποστάτης ίσως κατέστρεψε τα χριστιανικά χειρόγραφα που περιλαμβάνονταν στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη.
Ο Θεοδόσιος Α (379-395 μ.Χ.) είναι άλλος ένας αξιόλογος βυζαντινός αυτοκράτορας με αναφορά στις βιβλιοθήκες της αυτοκρατορίας. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος απασχολούσε επτά αντιγραφείς, τέσσερις Έλληνες και τρεις Λατίνους, για την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη που δούλευε στο scriptorium και αντιγράφει τα χειρόγραφα που περιέχουν τόσο την χριστιανική όσο και την παγανιστική Γραμματεία (Witty, 1967, σ. 720).
Δυστυχώς, η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη κάηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Ζήνωνα (474-491), σε μεγάλη πυρκαγιά που συνέβη το έτος 477 μ.Χ. (Runciman, 1978, σ. 6). Την ίδια χρονιά, λίγο πριν την καταστροφή της βιβλιοθήκης, έγινε καταγραφή και διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν περίπου 100 000 χειρόγραφα (Ilie, 2007, σ. 6) ή 120 000 (Runciman, 1978, σελ. 6). Ο καταγεγραμμένος αριθμός των χειρογράφων μπορεί να φαίνεται υπερβολικός, αλλά είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι οι βυζαντινοί αυτοκράτορες που διαδέχτηκαν τον Μέγα Κωνσταντίνο εξέφρασαν ένα εξίσου πραγματικό ενδιαφέρον για τη βιβλιοθήκη.
Πολύ λίγα χειρόγραφα σώθηκαν από τη φωτιά. Για τα επόμενα χρόνια, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί εάν οι συλλογές της αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης αναδιαμορφώθηκαν πλήρως, αν και η βιβλιοθήκη ξαναχτίστηκε σύντομα μετά την καταστροφή της (Runciman, 1978, σελ. 6-7).
Γνωρίζουμε με σιγουριά ότι η βιβλιοθήκη λειτουργούσε μέχρι την Τέταρτη Σταυροφορία (1204 μ.Χ.), όταν βανδαλίστηκε και κάηκε από τους χριστιανούς σταυροφόρους. Το 1204, οι χριστιανοί σταυροφόροι απέκλιναν από την αρχική τους πορεία, την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ, και στράφηκαν στην κατάκτηση της πόλης της Κωνσταντινούπολης και την ίδρυση της λατινικής αυτοκρατορίας, η οποία θα διαρκέσει μεταξύ 1204-1261. Αυτή η πορεία των γεγονότων οδήγησε τον ιστορικό Steven Runciman να παρατηρήσει ότι επειδή “κανένας από τους Γάλλους δεν μπορούσε να διαβάσει στα ελληνικά και πολύ λίγοι ήξεραν πώς να διαβάσουν καθόλου […] κρατούσαν μόνο τα βιβλία που είχαν ακριβά μέταλλα ή πολύτιμους λίθους και έκαψαν τα υπόλοιπα, μαζί με τα κτίριά τους, ενώ οι Βενετοί, που διάβαζαν αρκετά, επέλεξαν να τα σώσουν” (Runciman, 1978, σ. 7).
Το έτος 1261 η Κωνσταντινούπολη ανακαταλαμβάνεται από τους Λατίνους, από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η Παλαιολόγο (1259-1282). Οι επακολουθήσαντες Βυζαντινοί αυτοκράτορες προσπάθησαν να ανοικοδομήσουν και να ανασυνθέσουν την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, στο βαθμό που «οι Βυζαντινοί αντιγραφείς του 14ου αιώνα ήταν πιο δραστήριοι από ποτέ να αντιγράφουν σπάνια χειρόγραφα» (Runciman, 1978, σ. 7).
Από τότε μέχρι την πτώση, υπό την τουρκική αυτοκρατορία, η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη δεν θα ανακτήσει το παλιό της μεγαλείο και τελικά θα καταργηθεί εντελώς το 1453. Η συλλογή χειρογράφων περιήλθε στη βιβλιοθήκη του Μωάμεθ Β του κατακτητή (1451-1481).
Η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη δημιουργήθηκε για την τέρψη των βυζαντινών αυτοκρατόρων και των οικογενειών τους. Το καλύτερο παράδειγμα απεικονίζεται από την βυζαντινή πριγκίπισσα Άννα Κομνηνή, κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118). Η μνήμη της Άννας Κομνηνής παρέμεινε εδραιωμένη στην ιστορία του Βυζαντίου με το έργο της με τίτλο Αλεξιάδα. Στον πρόλογο της εργασίας της, παραθέτει αποσπάσματα από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, συγγραφείς που πιθανότατα διάβαζε από τις συλλογές της αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης (Ilie, 2007, σ. 6).
Με παρόμοιο τρόπο που η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη του Διοκλητιανού είχε έναν κύριο βιβλιοθηκονόμο, η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης διευθυνόταν επίσης από έναν βιβλιοθηκάριο. Τα καθήκοντά του περιλάμβαναν την οργάνωση των χειρογράφων σύμφωνα με τον κατάλογο της βιβλιοθήκης, την εποπτεία των αντιγραφέων στο scriptorium και την επιλογή των βιβλίων που προορίζονταν να διαβαστούν από τον αυτοκράτορα.
(Πηγή: “The Libraries in the Byzantine Empire (330-1453)“, του Silviu-Constantin Nedelcu)
(NovoScriptorium: Δύο πράγματα είναι άμεσα σαφή. Πρώτον, οι Χριστιανοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες όχι μόνο δεν διώκουν τη Γνώση αλλά, αντίθετα, ακόμη και σε ταραχώδεις εποχές, η διατήρηση της Γνώσης αποτελούσε γι ‘αυτούς υψηλή προτεραιότητα. Δεύτερον, οι Δυτικοί είναι υπεύθυνοι για την απώλεια αμέτρητων αρχαίων ελληνικών και λατινικών χειρογράφων που διατηρήθηκαν στην Πόλη των πόλεων, την για αιώνες πρωτεύουσα του Κόσμου, την Κωνσταντινούπολη. Πρέπει επίσης να προστεθεί ότι απροσδόκητα και τυχαία γεγονότα, κυρίως πυρκαγιές, είναι υπεύθυνα για την απώλεια ενός τεράστιου αριθμού αρχαίων έργων και όχι κάποια κοντόφθαλμη, φανατική θρησκευτική πολιτική κατά του Πολιτισμού που ορισμένοι περίεργοι άνθρωποι ισχυρίζονται στην εποχή μας, και κατηγορούν την Αυτοκρατορία -και τη θρησκεία της- για αυτό. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί δεν ευθύνονται για την απώλεια του μεγαλύτερου τμήματος της Αρχαίας Λογοτεχνίας. Οι πόλεμοι, οι τυχαίες πυρκαγιές και, βεβαίως, η λεηλασία της Πόλεως υπό των Δυτικών είναι οι πραγματικοί φταίχτες.)
Έρευνα-Μετάφραση-Σχόλια: Αναστάσιος Φιλόπονος
Novo Scriptorium 
Leave a Reply