Τα Μεγαλιθικά μνημεία της Σαμοθράκης

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε τα Μεγαλιθικά μνημεία της νήσου Σαμοθράκης.

Πρώτα, λίγα λόγια για την Σαμοθράκη και το θέμα που προσεγγίζουμε από έναν ειδικό:

“Απομεινάρια της ανθρώπινης παρουσίας στο νησί υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την έκτασή του. Η έμφαση δίνεται, ασφαλώς, στην αρχαία πόλη και τις βυζαντινές οχυρώσεις που αφενός συνδέονται με περιόδους έντονης δράσης στο νησί και αφετέρου δίνουν μια αρκετά πλήρη εικόνα για την ιστορία του. Εκτός από αυτά, όμως, σε ένα πλήθος άλλων θέσεων συγκεντρώνονται επίσης λείψανα ανθρώπινης εγκατάστασης και δραστηριότητας, με τη διαφορά ότι αν και στοιχειοθετούν σε ικανοποιητικό βαθμό μια σχεδόν απρόσκοπτη παρουσία, είναι συχνά αποσπασματικά.

Τα παλαιότερα στοιχεία προέρχονται από το Μικρό Βουνί, θέση στη νοτιοδυτική παραλία, στις όχθες του ρέματος Πολυπούδι. Τα ευρήματα του προϊστορικού τύμβου που βρέθηκε εκεί, έκτασης περίπου 10 στρεμμάτων, χρονολογούνται από το τέλος της 6ης χιλιετίας π.Χ μέχρι περίπου το 1.700 π.Χ. Στα σημαντικότερα από αυτά ανήκουν σφραγίσματα και μία επιγραφή Γραμμικής Α΄ που προέρχονται από τη μινωική Κρήτη και φανερώνουν εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στα δύο νησιά.

Στην Εποχή του Σιδήρου, λίγο αργότερα, χρονολογούνται αρκετές θέσεις σε ολόκληρο το νησί, με σημαντικότερες τρεις, μία στο Βρυχό, μία στην Αγιανέμη, λίγο νοτιότερα, και μία στη Γιαλόμαντρα. Στην πρώτη, εντοπίζεται κυκλώπειος οχυρωματικός περίβολος με ακανόνιστους ογκόλιθους και πλάτος από 2,2 ως 3,3 μ. Η όλη εγκατάσταση ανήκε σε οικισμό του 11ου αιώνα π.Χ. περίπου που ιδρύθηκε εκεί εκμεταλλευόμενο, όπως φαίνεται, τη φυσική οχύρωση της θέσης. Και αυτός ο περίβολος, όπως και ο σύγχρονος αλλά μικρότερος στο λόφο Αγιανέμη, φαίνεται πως απηχούν την ανάγκη μετακίνησης του πληθυσμού για λόγους ασφαλείας προς το εσωτερικό του νησιού όπου οι συνθήκες ήταν ευνοϊκότερες από την πλεονεκτικότερη –κατά τα άλλα- παραλία. Στη Γιαλόμαντρα, από την άλλη, εντοπίστηκαν μεγαλιθικά μνημεία (ντολμέν) κοντά στο δρόμο μεταξύ Χώρας και Παλιάπολης.”

(Πηγή: Δημητρίου Καλπάκη, Αρχαιολόγου –ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ: Ξενάγηση-ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ, εφημερίδα ΗΜΕΡΗΣΙΑ)

Έπειτα, παραθέτουμε όσα επίσημα στοιχεία μπορέσαμε να αντλήσουμε για τα μνημεία αυτά:

α) ‘ντολμέν’ Γιαλόμαντρας

Τοπογραφικό σκίτσο της περιοχής που δείχνει τους μεγαλιθικούς τάφους στη Γιαλομάνδρα. (Φωτογραφία: N.K. Mουτσόπουλος & Ι. Δημητροκάλης, “Τα Ντολμέν στη Γιαλομάνδρα στη Σαμοθράκη”, IMXA Συμπόσιο στην “Ιστορική, αρχαιολογική και παραδοσιακή έρευνα σχετικά με τη Θράκη”, 1988, σελς. 17-37, εικ. 2)

Σκίτσο το οποίο δείχνει την πλευρική άποψη και κάθετη τομή του πρώτου Ντολμέν στη Γιαλομάνδρα, όπως ήταν το 1928. (Φωτογραφία: N.K. Mουτσόπουλος & Ι. Δημητροκάλης, “Τα Ντολμέν στη Γιαλομάνδρα στη Σαμοθράκη”, IMXA Συμπόσιο στην “Ιστορική, αρχαιολογική και παραδοσιακή έρευνα σχετικά με τη Θράκη”, 1988, σελς. 17-37, εικς. 9-10)

β) Ακολουθεί απόσπασμα κειμένου της Αρχαιολόγου Αικατερίνης Μπάλλα:

“Κατά τον 11ο αιώνα π.Χ. συγκεκριμένοι λόγοι, πιθανότατα οι προσπάθειες να αποφυγής πειρατικών επιδρομών, υπαγόρευσαν την εγκατάλειψη των παράλιων περιοχών και την μετακίνηση των πληθυσμών στο εσωτερικό του νησιού.

Στην περιοχή του Βρυχού, στις βόρειες πλαγιές του υψώματος εντοπίστηκαν ήδη από το 1928 τρία μεγαλιθικά μνημεία της πρώιμης εποχής του Σιδήρου. Ο εκτεταμένος φρουριακός περίβολος, τα ερείπια του οποίου βρίσκονται στη στενόμακρη, σχετικά επίπεδη κορυφή του υψώματος, έχει «κυκλώπεια» χαρακτηριστικά. Το τείχος είναι κατασκευασμένο από ογκόλιθους διαφορετικών μεγεθών και ακανόνιστου σχήματος, οι οποίοι «δένουν» μεταξύ τους με λιθορριπή και μικρές πέτρες χαλαρά συναρμολογημένες και σχηματίζουν τις δύο ισχυρές εξωτερικές όψεις. Το πλάτος του κυμαίνεται από 2,20 μ. έως και 3,30 μ”

(Πηγή: http://www.xanthi.ilsp.gr/cultureportalweb/print.php?article_id=888&lang=gr&print_mode=article)

γ) Πληροφορίες για τα μνημεία αντλήσαμε και από μία Διδακτορική διατριβή:

“Βρυχός

Στο ΒΔ τμήμα της Σαμοθράκης, στο ύψωμα Βρυχός, έχει ερευνηθεί αποσπασματικά οχυρωματική εγκατάσταση. Η θέση βρίσκεται στην ενδοχώρα του νησιού σε
υψόμετρο 345-365μ., στην ημιορεινή περιοχή που παρεμβάλλεται ανάμεσα στη χαμηλότερη καλλιεργήσιμη ζώνη και στην ψηλότερη ζώνη του κεντρικού ορεινού όγκου.

Ο οχυρωματικός περίβολος του Βρυχού καταλαμβάνει τη στενή, σχετικά επίπεδη έκταση της κορυφής του υψώματος και διαρθρώνεται σε δύο τμήματα, ένα βόρειο και ένα νότιο. Το νότιο τμήμα είναι σημαντικά μικρότερο, με εμβαδόν 1500τ.μ., σε σχέση με το βόρειο που περικλείει επιφάνεια εμβαδού 6000τ.μ. Το τείχος έχει συνολικό μήκος 600μ. και πλάτος 2-3μ. Είναι κτισμένο με ακατέργαστους και σπανιότερα με αδρά δουλεμένους ογκόλιθους από γρανίτη της περιοχής, χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού και με τα κενά μεταξύ των αρμών να γεμίζουν με μικρούς λίθους. Στο υψηλότερο νότιο τμήμα του περιβόλου, αξιοποιείται περισσότερο η φυσική διαμόρφωση του βράχου καθώς αυτός ενσωματώνεται στην οχύρωση αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα της. Στο σημείο αυτό ο περίβολος παίρνει τη μορφή αναλημματικού τείχους, αποτελούμενος μόνο από ένα εξωτερικό μέτωπο, με πάχος από 1,80 έως 3μ. Το πάχος του περιβόλου στο βόρειο τμήμα είναι μεγαλύτερο, από 2 μέχρι 3μ., ενίσχυση που προφανώς υπαγορεύεται από την ομαλότερη εδαφική διαμόρφωση της περιοχής αυτής.

Τρεις είσοδοι έχουν εντοπιστεί στον περίβολο. Η μια (Α) που θα αποτελούσε πιθανότατα την κύρια, βρίσκεται στην ανατολική πλευρά, στην περιοχή της ανατολικής απόληξης του εγκάρσιου διατειχίσματος που χωρίζει τον περίβολο στα δύο τμήματα. Η είσοδος, απλή δίοδος-άνοιγμα μέσα στο τείχος, προστατεύεται από προμαχώνα που διαμορφώνεται στα ΝΑ της με τη μορφή συμπαγούς προεξοχής-αναλήμματος μήκους 14μ. Οι άλλες δύο είσοδοι βρίσκονται στη δυτική πλευρά του βόρειου τμήματος του περιβόλου, μια στα ΒΔ (Β) και η άλλη (γ) νοτιότερα. Η τελευταία έχει στενότερο άνοιγμα. Η παρουσία δύο προμαχώνων βόρεια και νότια της ΒΔ εισόδου είναι ενδεικτική της προσπάθειας για πρόσθετη αμυντική ενίσχυση του ευπρόσβλητου αυτού σημείου. Οι προμαχώνες έχουν τη μορφή προβολών- αναλημμάτων μήκους 30μ. ο βόρειος και 20μ. ο νότιος. Ίχνη από άλλους τέσσερις μικρότερους προμαχώνες ανιχνεύτηκαν νοτιότερα στο δυτικό σκέλος του περιβόλου. Άλλες δύο κατασκευές-προμαχώνες εξέχουν στα δύο άκρα του ανατολικού σκέλους του περιβόλου, οι οποίες είναι όπως φαίνεται μη αναλημματικές αλλά διμέτωπα τμήματα του τείχους που ορίζουν περίκλειστους χώρους.

Η ανασκαφική διερεύνηση εστιάστηκε σε περιορισμένη έκταση μόνο στο νότιο
τμήμα του περιβόλου όπου η επίχωση είχε μεγαλύτερο σχετικά πάχος. Από την έρευνα
ήρθε στο φως τμήμα της λιθόκτιστης θεμελίωσης μιας κυκλικής μάλλον κατασκευής. Από την διασπορά της κεραμικής πιθανολογείται η ύπαρξη κατοίκησης και στις πλαγιές του λόφου, ιδιαίτερα στις περιοχές όπου η κλίση του εδάφους είναι πιο ομαλή. Στις πλαγιές του υψώματος του Βρυχού έχουν επίσης εντοπισθεί τέσσερα μεγαλιθικά ταφικά μνημεία (11ος-6ος αι. π.Χ).

Η κεραμική που βρέθηκε στη θεμελίωση και στο στρώμα καταστροφής του καμπυλόγραμμου κτίσματος, χρονολογείται στο τέλος της Ύστερης Εποχής Χαλκού ή
στην αρχή της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, καθιστώντας σαφές πως η αρχική φάση κατοίκησης στην κορυφή του Βρυχού ήταν προγενέστερη της κατασκευής του περιβόλου. Ο περίβολος θα πρέπει να οικοδομήθηκε σε κάποια πιο προχωρημένη φάση της Εποχής του Σιδήρου, καλύπτοντας στη συνέχεια μια μακρά περίοδο χρήσης, μέχρι και τον 4ο αι. π.Χ.

Αγιανέμη

Στη θέση Αγιανέμη, σε απόσταση 2 χλμ. ΝΑ του Βρυχού, εντοπίζεται οχυρωματικός περίβολος. Η θέση βρίσκεται στην ημιορεινή ζώνη της Σαμοθράκης, σε ένα
από τα άνδηρα της ίδιας κορυφής που εκτείνεται και ο Βρυχός.

Ο περίβολος έχει τραπεζιόσχημη κάτοψη με μήκος μακράς πλευράς 130μ. και
μικρής 110μ. Η ΒΔ στενή πλευρά έχει μήκος 90μ. και η ΝΑ περίπου 80μ. Στη ΒΑ και
ΒΔ πλευρά του τραπεζίου το τείχος συμπληρώνει απλά τη φυσική διαμόρφωση του
βράχου φράσσοντας τα κενά. Στις υπόλοιπες πλευρές που βρίσκονται σε χαμηλότερο
επίπεδο και σε πιο ευάλωτα σημεία, το τείχος εμφανίζεται πιο ισχυρό και φαίνεται να
σχηματίζει δύο παράλληλα μεταξύ τους σκέλη. Στη ΝΑ γωνία διακρίνεται ορθογώνια προεξοχή διαστάσεων 6Χ2, 30μ., πιθανότατα προμαχώνας. Ο περίβολος είναι κατασκευασμένος με την τεχνική της ξερολιθιάς, από λίθους ωστόσο μικρότερου μεγέθους σε σχέση με τον Βρυχό ενώ παρουσιάζει και μικρότερο γενικά πάχος. Στο εσωτερικό, στο νότιο και κεντρικό τμήμα του αναφέρονται ορθογώνιες κατόψεις κτισμάτων.

Με βάση την επιφανειακή κεραμική, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και τη συσχέτιση με τα γειτονικά παράλληλα, η θέση χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.”

Από την Διατριβή αυτή μαθαίνουμε και για την Κρημνιώτισσα, μια ακόμη Αρχαιολογική θέση στο νησί η οποία περιλαμβάνει μεγαλιθικά μνημεία:

“Κρημνιώτισσα

Στο νότιο τμήμα της Σαμοθράκης, στη θέση Κρημνιώτισσα, σε απόσταση 700-1000μ. από τη θάλασσα, εντοπίζεται οχυρωματική εγκατάσταση. Από τη θέση ελέγχεται η παραλιακή έκταση και κυρίως ο σημαντικός όρμος της Παχιάς Άμμου.

Το νοτιότερο άκρο ενός μακρόστενου φυσικού ανδήρου είναι οχυρωμένο με τείχος από το οποίο σώζεται ένα τμήμα μήκους 20μ. Το τείχος που προστάτευε το ύψωμα από την ΒΔ πλευρά από όπου σήμερα διέρχεται ρέμα, ενσωματώνει σε τρία σημεία τη φυσική διαμόρφωση του βράχου. Το τείχος είναι δομημένο είτε με μία μόνο όψη από ογκόλιθους, είτε σχηματίζει δύο όψεις από λίθους μεσαίου και μεγάλου μεγέθους καθώς και ογκόλιθους, με τα ενδιάμεσα κενά να γεμίζουν με μικρές πέτρες και χαλίκια. Το μεγαλύτερο πλάτος του είναι περίπου 2μ. ενώ το ύψος του φτάνει τα 2,90μ. Λίγο βορειότερα συναντάται μεγαλιθικό ταφικό μνημείο (11ος-6ος αι. π.Χ).

Η θέση, με βάση την επιφανειακή κεραμική και το σύνολο των δεδομένων που
παρουσιάζει, εντάσσεται μέσα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.”

(Πηγή: https://ikee.lib.auth.gr/record/300885/files/GRI-2018-22931.pdf)

Δεν κατέστη δυνατό να βρούμε ούτε μία φωτογραφία ή οπτικοακουστικό υλικό (‘βίντεο’) στο Διαδίκτυο για κανένα από τα ανωτέρω μνημεία, πλην της μίας για το τείχος του Βρυχού -κι αυτή από την Διατριβή.

Στην Παλαιόπολη, πάνω από το ιερό των μεγάλων θεών, βρίσκονται τα κάτωθι εικονιζόμενα Μεγαλιθικά απομεινάρια (είναι η αποκαλούμενη ‘Πύλη του Ηλίου‘):

Πληροφορίες από κάποια επιστημονική μελέτη επί του συγκεκριμένου μνημείου δεν κατέστη δυνατό να βρεθούν. Και εννοούμε με αυτό κανονική χρονολόγηση -και όχι ‘εκτίμηση’- με τα σύγχρονα μέσα και μεθόδους που διαθέτουμε. Γενικώς, για κανένα από αυτά τα μνημεία δεν έχουν πραγματοποιηθεί μετρήσεις παλαιότητάς τους, παρά βασίζονται σε ‘εκτιμήσεις’ από τα επιφανειακά και περιφερειακά ευρήματα που ανακαλύπτονται. Δηλαδή, για παράδειγμα -έστω και ‘ακραίο’- αν μετά από άλλα 1,000 χρόνια γίνει μια έρευνα στον…Παρθενώνα και βρεθεί ένα αντικείμενο της εποχής μας, ο Παρθενών θα θεωρηθεί από τον Αρχαιολόγο του μέλλοντος -αυτής της ‘νοοτροπίας’- ότι είναι μνημείο του…21ου αιώνος!!! Λες και ένας χώρος δεν μπορεί να έχει διαρκή χρήση για πολλές χιλιετίες (Ο Παρθενών που αναφέραμε είναι ακριβώς ένα τέτοιο μνημείο, με διάφορες αλλαγές στη χρήση του από τον 5ο αιώνα π.Χ. ως τις ημέρες μας). Για τέτοια αντιεπιστημονική τακτική συζητάμε και τούτο πρέπει να γίνει κατανοητό από όλους. Όσο για τις ‘ιστορικές πληροφορίες’ που αναπαράγουν ένα πλήθος ηλεκτρονικών σελίδων περί της αρχαίας Σαμοθράκης, των μνημείων που προαναφέραμε, αλλά και πιο συγκεκριμένα για την ‘Πύλη του Ηλίου’, μας βρίσκουν απολύτως και κάθετα αντίθετους. Κάποιοι επιμένουν στα παραμύθια περί ‘καθόδου των Ελλήνων από τον Βορρά’, στο ότι οι Πελασγοί δεν ήταν ελληνικό φύλο, στο ότι οι Θράκες δεν ήταν ελληνικό φύλο, κλπ. Απορίας άξιον πώς είναι δυνατόν οποιοσδήποτε να επιμένει σε πράγματα, τα οποία μια λίγο πιο επισταμένη μελέτη της Ελληνικής Μυθολογίας, αλλά και η χρήση της Λογικής και των νεότερων επιστημονικών δεδομένων, αναιρούν εντελώς.