Το αντιεξουσιαστικό και φιλελεύθερο πνεύμα στον Δημόκριτο

Στο παρόν άρθρο θα αναλύσουμε με πρωτότυπο τρόπο 6 ρήσεις του αρχαίου Φιλοσόφου Δημόκριτου.

Απόφθεγμα πρώτο: “Ήν μή πολλών επιθυμέης, τα ολίγα τοι πολλά δόξει”

Δηλαδή: “Άν δεν επιθυμείς τα πολλά, τα λίγα θα σου φαίνονται πολλά”

Απόφθεγμα δεύτερο: “Ευτυχής ο επί μετρίοισι χρήμασιν ευθυμεόμενος, δυστυχής δέ ο επί πολλοίσι δυσθυμεόμενος”

Δηλαδή: “Ευτυχισμένος εκείνος που νιώθει χαρά με τα λίγα αγαθά. Δυστυχισμένος εκείνος που νιώθει λύπη και με τα πολλά”

Απόφθεγμα τρίτο: “Ει τις υπερβάλλοι το μέτριον, τα επιτερπέστατα ατερπέστατα άν γίγνοιτο”

Δηλαδή: “Εάν κάποιος υπερβαίνει το μέτρο, τα πιο ευχάριστα πράγματα θα του φανούν εξαιρετικά δυσάρεστα”

Απόφθεγμα τέταρτο: “Οι φειδωλοί τόν της μελίσσης οίτον έχουσιν εργαζόμενοι ως αεί βιωσόμενοι”

Δηλαδή: “Οι τσιγγούνηδες έχουν την τύχη της μέλισσας, γιατί εργάζονται λες και θα ζουν για πάντα”

Απόφθεγμα πέμπτο: “Ανθρώποισι γάρ ευθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καί βίου συμμετρίας”

Δηλαδή: “Η ευθυμία για τους ανθρώπους επιτυγχάνεται με το μέτρο στην τέρψη και τη συμμετρία στη ζωή”

Απόφθεγμα έκτο: “Ηδονήν ου πάσαν, αλλά τήν επί τω καλώ αιρείσθαι χρεών”

Δηλαδή: “Όχι κάθε ηδονή, αλλά αυτή που οδηγεί στο καλό πρέπει να επιδιώκουμε”

Ανάλυση

Από τις ως άνω ρήσεις του Δημοκρίτου προκύπτει με σαφήνεια η προσέγγιση του Φιλοσόφου για την Ύλη και τον Κόσμο: Ο άνθρωπος πρέπει να ζει με την Ύλη και όχι για την Ύλη. Ο Δημόκριτος, όπως άλλωστε και όλοι οι Φιλόσοφοι, θέτει ως προαπαιτούμενα της Ευτυχίας την Αυτάρκεια-Ολιγάρκεια στις τέρψεις (δηλαδή στις διάφορες ηδονές) και το Μέτρον. Τι πραγματικά σημαίνουν όλα αυτά όμως;

Η εμπαθής προσκόλληση στην Ύλη και στην Ηδονή αποτελεί για τον άνθρωπο την βάση της ανελευθερίας του. Όντας δούλος ή και σκλάβος των παθών του, αδυνατεί να χρησιμοποιήσει το εργαλείο της λογικής ορθώς, η δε ψυχή του τελεί σε αναταραχή διαρκή, σε σύγχυση.

Τα τρία πυρηνικά πάθη του ανθρώπου είναι η Φιληδονία, η Φιλαργυρία και η Φιλοδοξία (το πάθος δηλαδή του να μας δοξάζουν, να δεχόμαστε τιμές υπερηφανευόμενοι). Όλα τα πάθη βέβαια ξεκινούν από το πάθος των παθών, τον Εγωισμό. Και όπως σχετικά εύκολα μπορεί να γίνει αντιληπτό, όλα τα πάθη συνδέονται μεταξύ τους. Η αγάπη για τις ηδονές και τις δόξες στον κόσμο μας, πρακτικά, μεταφράζεται σε ‘Χρυσό’, καθώς για να τις αποκτήσει κανείς πρέπει να διαθέτει το ανταλλάξιμο μέσο που απαιτείται για το σκοπό αυτό. Αναγκαστικά λοιπόν ο άνθρωπος ο Φιλήδονος και Φιλόδοξος γίνεται Φιλάργυρος για να ικανοποιήσει τα άλλα δύο πάθη του. Όλο δε αυτό αποτελεί έναν ατέρμονο και φαύλο κύκλο Δουλείας και Κακότητος.

Τι μας προτείνει λοιπόν ο Δημόκριτος;

Πριν από όλα, να παιδευθούμε στην Ολιγάρκεια, να επιδιώκουμε να έχουμε μόνο τα απαραίτητα, να κάνουμε χρήση και όχι κατάχρηση ή παράχρηση. Όπως αντιλαμβανόμαστε, υποστηρίζει με σαφήνεια την Εγκράτεια και εν γένει την εγκρατή στάση ζωής. Αυτό, θεωρητικά, θα μπορούσε να αποτελεί πολιτική επιλογή μιας Πολιτείας (όπως για αρκετά χρόνια υπήρξε στην αρχαία Λακεδαίμονα φεριπείν). Θα μπορούσε, δευτερευόντως, να αποτελεί παιδευτική επιλογή της κάθε Οικογένειας προς τα τέκνα της. Τέλος, αποτελεί και μεμονωμένη επιλογή ενός ενήλικος ανθρώπου, ο οποίος είτε με τη λογική και την παρατήρηση, είτε με άλλους τρόπους, έφτασε στην παραδοχή ότι το κυνήγι της Ύλης, ο αγώνας για ‘όλο και περισσότερα αποκτήματα και ηδονές’ μόνο καταστρεπτικό είναι για αυτόν και το κοινωνικό σύνολο. Διότι οι επιπτώσεις αντικατοπτρίζονται και στα δύο επίπεδα, ατομικό και κοινωνικό.

Στο μεν ατομικό έχουμε σαφείς σωματικές, πνευματικές και ψυχικές επιπτώσεις: η κατάχρηση στις ηδονές γεννά σωματικές αρρώστιες (τούτο είναι πολλάκις αποδεδειγμένο επιστημονικώς στις ημέρες μας). Επειδή το πάθος αυτό δεν φαίνεται να έχει τέλος (πάντα δηλαδή θα υπάρχει έστω και λίγη παραπάνω σε ένταση ηδονή με κάποιον τρόπο), ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κορέσει τον πόθο του για όλο και μεγαλύτερη ηδονή, όχι μόνο προκαλεί στο σώμα του προβλήματα αλλά και στις φρένες και στην ψυχή του ακόμη περισσότερο. Η κατάληψη από αυτό το πάθος οδηγεί τον άνθρωπο στην πλήρη απώλεια της Αιδούς, τον καθιστά δηλαδή ικανό για τα πάντα, δίχως Ντροπή κι Αναστολή, προκειμένου να αποκτήσει την ηδονή που του ‘λείπει’. Αν λοιπόν η πλειοψηφία των ανθρώπων μιας Κοινωνίας είναι ηδονοθήρες, προσκολλημένοι στην Ύλη με τον άρρωστο τρόπο που προαναφέραμε, τότε, αργά ή γρήγορα, έρχονται μεταξύ τους σε σύγκρουση (για το ποιος θα πάρει μεγαλύτερο κομμάτι από την ανταλλακτική πίττα – το ‘χρήμα’ – με την οποία θα εξαγοραστεί περισσότερη ηδονή) και η Κοινωνία καταρρέει.

Ακόμη χειρότερα, όταν υπάρχει ένα σύστημα Εξουσίας που έχει εθίσει τους πολίτες του σε τέτοιο τρόπο ζωής στερώντας τους όμως την δυνατότητα πρόσβασης σε πλήθος ηδονών μέσω της στερήσεως του ανταλλακτικού μέσου, τότε οι άνθρωποι οδηγούνται με μαθηματική ακρίβεια σε 3 καταστάσεις: κατάθλιψη και παραίτηση μέχρις αυτοκτονίας, έγκλημα και παραβατικότητα, απάνθρωπο ανταγωνισμό με τους συνανθρώπους τους με όλα τα διαθέσιμα μέσα. Και, όπως και να έχει, ένας καταναλωμένος από το πάθος του άνθρωπος δεν έχει τη δυνατότητα να σκεφτεί λογικά, πολλώ δε μάλλον να δράσει αντίστοιχα. Αυτό λοιπόν εξυπηρετεί ακόμη περισσότερο ένα σύστημα Εξουσίας όπως ήδη το περιγράψαμε.

Όπως αναλύσαμε και σε προηγούμενά μας άρθρα για τον Δημόκριτο, έλλειψη συνέσεως συνεπάγεται έλλειψη λογικής. Εν τη απουσία δε της λογικής είναι αδύνατος ο έλεγχος της ψυχής μας. Όταν ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από τα πάθη του, τις εμπαθείς προσκολλήσεις του στην Ύλη δηλαδή, καταλήγει στην αδυναμία ελέγχου της ψυχής του. Στόχος κεντρικός δηλαδή της Εξουσίας που ωθεί και καλλιεργεί μια τέτοια κατάσταση με τις αντίστοιχες Κοινωνίες, είναι σαφώς η Ψυχή του ανθρώπου. Δεν πρόκειται για μια απόπειρα επιφανειακού ελέγχου αλλά για επιδίωξη απόλυτου, τυραννικού ελέγχου.

Η απάντηση στην απειλή αυτή είναι σαφής: παίδευση με κάθε τρόπο στην Ολιγάρκεια και Αυτάρκεια, στο Μέτρον, στην Λογική και στην Συνετή Χρήση της Ύλης. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί είμαστε ασύλληπτα ευλογημένοι, καθώς το σύστημα αξιών μας είναι ακριβώς αυτό που περιγράφει και επιδιώκει ο Δημόκριτος και οι Φιλόσοφοι, είναι βαθειά Αντιεξουσιαστικό και βαθύτατα Φιλελεύθερο (με την πραγματική έννοια της λέξεως, την αγάπη για την Ελευθερία). Έχουμε δε στην διάθεσή μας όλα τα εργαλεία εκείνα, πνευματικά, γνωστικά, πρακτικά, που βοηθούν στο να συνεχίζουμε να ζούμε πραγματικά ελεύθεροι (καθώς η Ελευθερία είναι εσωτερική, πρωτίστως, κατάσταση) και, πάνω από όλα, έχουμε την βεβαιότητα, μετ’ αποδείξεων ων ουκ έστιν αριθμός, πώς συνεργό στην προσπάθειά μας έχουμε τον ίδιο τον Δημιουργό του Παντός και χορηγό της Ζωής, ο οποίος μας έπλασε Ελεύθερους και Λογικούς και περιμένει τις ψυχές όλων μας στην Ουράνιο Πατρίδα.

Ισίδωρος Άγγελος