Ο Θεαγένης ο Ρηγίνος (περίπου 529-522 π.Χ.) υπήρξε γραμματικός και από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, σχολιαστής και αναλυτής του Ομηρικού έργου. Στο άρθρο αυτό παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τον ‘Σχολιαστή του Ομήρου‘, το οποίο αναφέρεται στον Θεαγένη, περιέχον πολύ χρήσιμες πληροφορίες προς απάντησιν του ερωτήματος του τίτλου μας.
(Σχολ. Ομ. Β στην Υ 67)
Αρχαία Ελληνικά: του ασυμφόρου μεν ο περί θεών έχεται καθόλου λόγος, ομοίως δέ καί του απρεπούς. ου γαρ πρέποντας τους υπέρ των θεών μύθους φησίν. προς δε τοιαύτην κατηγορίαν οι μεν από της λέξεως επιλύουσιν, αλληγορίαι πάντα ειρήσθαι νομίζοντες υπέρ της των στοιχείων φύσεως, οίον εν εναντιώσεσι των θεών. και γαρ φασι το ξηρόν τώι υγρώι και το θερμόν τώι ψυχρώι μάχεσθαι και το κούφον τώι βαρεί. έτι δε το μεν ύδωρ σβεστικόν είναι του πυρός, το δε πυρ ξηραντικόν του ύδατος. ομοίως δε και πάσι τοις στοιχείοις, εξ ων το πάν συνέστηκεν, υπάρχειν εναντώσιν, και κατά μέρος μεν επιδέχεσθαι φθοράν άπαξ, τα πάντα δε μένειν αιωνίως. μάχας δε διατίθεσθαι αυτόν, διονομάζοντα το μεν πυρ Απόλλωνα και Ήλιον και Ήφαιστον, το δε ύδωρ Ποσειδώνα και Σκάμανδρον, την δ’ αυ σελήνην Άρτεμιν, τον αέρα δε Ήραν και τά λοιπά. ομοίως έσθ’ ότε και ταις διαθέσεσιν ονόματα θεών τιθέναι, τήι μεν φρονήσει την Αθηνάν, τηι δ’ αφροσύνηι τον Άρεα, τήι δ’ επιθυμίαι την Αφροδίτην, τώι λόγωι δε τον Ερμήν, και προσοικειούσι τούτοις. ούτος μεν ουν ο τρόπος απολογίας αρχαίος ών πάνυ και από Θεαγένους του Ρηγίνου, ός πρώτος έγραψε περί Ομήρου, τοιούτός εστιν από της λέξεως’
Απόδοση: ‘Ο λόγος περί θεών γενικά δεν έχει τίποτα το ωφέλιμο ούτε το ευπρεπές. Διότι δεν είναι πρέποντες, λέει, οι μύθοι για τους θεούς. Αυτή την κατηγορία άλλοι την ανασκευάζουν με βάση τις λέξεις, θεωρώντας ότι όλα τούτα δεν είναι παρά αλληγορίες που έχουν να κάνουν με στοιχεία της φύσης, όπως, για παράδειγμα, οι διαφωνίες των θεών. Λένε, δηλαδή, ότι το ξηρό αντιμάχεται το υγρό και το θερμό το ψυχρό και το ελαφρύ το βαρύ. Ακόμα το νερό σβήνει την φωτιά, και η φωτιά ξεραίνει το νερό. Όμοια, μεταξύ όλων των στοιχείων, που συναποτελούν το σύμπαν, υπάρχει αντιπαλότητα, και τα επιμέρους μπορεί να συμβεί μια φορά να αφανιστούν, αλλά το σύνολο παραμένει αιώνια. Λένε λοιπόν ότι ο Όμηρος μιλάει για μάχες, ονομάζοντας τη φωτιά Απόλλωνα και Ήλιο και Ήφαιστο, το νερό Ποσειδώνα και Σκάμανδρο, τη σελήνη πάλι Άρτεμη, τον αέρα Ήρα και τα λοιπά. Παρομοίως δίνει ονόματα θεών και στις ψυχικές διαθέσεις, ονομάζοντας τη φρόνηση Αθηνά, την αφροσύνη Άρη, την επιθυμία Αφροδίτη, τον λόγο Ερμή, που πράγματι τους μοιάζουν. Τέτοιος είναι λοιπόν αυτός ο τρόπος ανασκευής με βάση τις λέξεις, πολύ αρχαίος, από την εποχή του Θεαγένη του Ρηγίνου, που έγραψε πρώτος για τον Όμηρο’
NovoScriptorium: Όπως γίνεται άμεσα αντιληπτό, ο αλληγορικός τρόπος επεξήγησης του Ομηρικού (και όχι μόνο βέβαια) έργου δεν είναι κάτι αυθαίρετο που ‘εφηύραμε’ κάποιοι σύγχρονοι ενθουσιώδεις μελετητές αυτού. Ήδη από την Αρχαιότητα διαθέτουμε αρκετά όσο και σαφή ‘κλειδιά’ για να ‘σπάσουμε τον κώδικα’ του έργου, τουλάχιστον σε μια ικανοποιητική έκταση. Ας τονιστεί στο σημείο αυτό πως τα έργα κάποιων ‘λίγων και εκλεκτών‘ αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και Φιλοσόφων εμπεριέχουν, στο ίδιο κείμενο και με τα ίδια ονόματα, συχνότατα αν όχι πάντα, ταυτοχρόνως, πληροφορίες τριών κατηγοριών: Θεολογία, Επιστήμες, Ιστορία. Ένα παράδειγμα σωσμένου από την Αρχαιότητα τέτοιου έργου αποτελεί το βιβλίο ‘Ομηρικά προβλήματα‘ του Ηρακλείτου (ή Ηρακλείδη Ποντικού, δεν είναι απολύτως σαφές ποιος υπήρξε ο συγγραφέας του). Στον διάβα του χρόνου θα δημοσιεύσουμε μέσω της σελίδας μας σειρά άρθρων επί του θέματος, παράγωγα των δικών μας προσωπικών μελετών.
Ισίδωρος Άγγελος
Novo Scriptorium 
Leave a comment