Δημόκριτος και Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε και αναλύουμε με πρωτότυπο τρόπο επτά αποφθέγματα του αρχαίου Έλληνα Φιλοσόφου Δημοκρίτου.

Απόφθεγμα πρώτο: “Αληθομυθέεν χρεών, ου πολυλογέειν”

Δηλαδή: “Πρέπει να λέμε την αλήθεια, όχι να πολυλογούμε”

NovoScriptorium: Εδώ ο Φιλόσοφος καταδικάζει την πολυλογία. Ειδικά την πολυλογία που πραγματοποιείται με σκοπό την απόκρυψη ή διαστροφή της αληθείας. Προτρέπει δε πάντες, στους λόγους που λαλεί η γλώσσα τους, να εμπεριέχεται η αλήθεια. Ευλόγως, καταδικάζει ταυτοχρόνως και το ψεύδος. Η Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση προτρέπει για τα ακριβώς ίδια. Μάλιστα δε, η ολιγομυθία και η σιωπή αποτελούν μορφές ασκήσεως, διότι το ‘κράτημα της γλώσσας’ είναι ένα πολύ μεγάλο διακύβευμα για όποιον επιθυμεί να προχωρήσει σε πνευματικώτερους δρόμους (θυμίζουμε ότι ‘άσκηση αυστηρής σιωπής’ υπήρχε και ανάμεσα στους Φιλοσόφους, ιδίως δε στους Πυθαγορείους). Από την γλώσσα προέρχονται πλήθος κακών και κακιών ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο εκφερόμενος λόγος είναι λίαν σημαντικό θέμα σε όλων των μορφών τις σχέσεις. Για το ζήτημα ‘αληθείας-ψεύδους’ δεν πιστεύουμε ότι χρήζει ιδιαιτέρου αναλύσεως, καθώς θα έπρεπε να θεωρείται ως ‘αυτονόητο’ ανάμεσα στους ανθρώπους, πολλώ δε μάλλον ανάμεσα σε ανθρώπους που ενδιαφέρονται για την αυτογνωσία, την αυτοβελτίωση και, βεβαίως, την απόκτηση προσωπικής σχέσης με τον ίδιο τον Θεό, την ίδια, δηλαδή, την Αλήθεια.

Απόφθεγμα δεύτερο: “Ανδρείος ουχ ο των πολεμίων μόνον, αλλά και ο των ηδονών κρέσσων. Ένιοι δε πολίων μεν δεσπόζουσι, γυναιξί δε δουλεύουσιν”

Δηλαδή: “Ανδρείος δεν είναι μόνον αυτός που νικά τους εχθρούς, αλλά αυτός που ελέγχει και τις ηδονές. Μερικοί όμως κυβερνούν πόλεις, ενώ είναι υποταγμένοι στις γυναίκες”

NovoScriptorium: Εδώ ο Φιλόσοφος προσθέτει ακόμη μια παράμετρο στην έννοια της ‘Ανδρείας’. ‘Ανδρείος’ για τον Δημόκριτο είναι ο άνθρωπος ο οποίος ελέγχει τις ηδονές. Δηλαδή, εκείνος που δεν είναι πλέον σκλάβος των παθών του – διότι όλα τα πάθη σχετίζονται με κάποιας μορφής ηδονή. Η Ανδρεία λοιπόν αποτελεί προϋπόθεση Ελευθερίας. Η Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση συμφωνεί απολύτως με τα παραπάνω. Επίσης, θίγεται εδώ το ζήτημα της Πολιτειακής διακυβέρνησης από ανθρώπους που είναι υποταγμένοι στα πάθη τους. Είναι φανεροί πιστεύουμε οι λόγοι που αυτό δεν θα έπρεπε να συμβαίνει. Και είναι αναμενόμενες όλων των ειδών οι συμφορές σε μια Πολιτεία που ανέχεται να κυβερνάται από τέτοιου τύπου ηγεσίες.

Τέλος, είναι φανερό ότι αν μια Πολιτεία έχει επιλέξει τον δρόμο της Ελευθερίας για τους πολίτες της, φροντίζει να τους εκπαιδεύει και με τον αντίστοιχο τρόπο, δηλαδή στην απόκτηση Ανδρείας, στον έλεγχο των ηδονών-παθών. Όταν λοιπόν παρατηρείται το ακριβώς αντίθετο και μάλιστα με συστηματοποιημένη ένταση, τότε πρέπει να γίνει, πέραν πάσης αμφιβολίας, αντιληπτό πως στόχευση των κυβερνώντων την Πολιτεία είναι η κατά σάρκα και κατ’ ουσία Υποδούλωση και Εξουσιασμός των πολιτών, αφού τους καταστήσουν Δειλούς και Φοβισμένους, δηλαδή άνανδρους.

Απόφθεγμα τρίτο: “Φειδώ τοι και λιμός χρηστή”

Δηλαδή: “Η φειδώ και η στέρηση τροφής είναι ωφέλιμη”

NovoScriptorium: η ‘φειδώ’ δεν είναι άλλο πράγμα από την ‘εγκράτεια’ αλλά και ‘ολιγάρκεια’. Ο δε ‘λιμός’ δεν είναι άλλο από την ‘νηστεία’. Είναι αποδεδειγμένο πέραν πάσης αμφιβολίας ότι, πράγματι, τόσο η εγκράτεια στις τροφές όσο και η κατά καιρούς νηστεία ωφελούν τον ανθρώπινο οργανισμό (μπορείτε να βρείτε δημοσιευμένα άρθρα μας για το θέμα στο τμήμα Scientific Research). Όμως ο Φιλόσοφος δεν προτρέπει σε αυτά μόνο για την επίτευξη καλύτερης υγείας. Τούτα αποτελούσαν –και τότε, ανάμεσα στους Φιλοσόφους- και συνεχίζουν να αποτελούν –στην Ορθόδοξη Εκκλησία και Παράδοση- ‘εργαλεία’ για την πνευματική ανέλιξη του ανθρώπου.

Απόφθεγμα τέταρτο: “Ευγνώμων ο μή λυπεόμενος εφ’ οίσιν ουκ έχει, αλλά χαίρων εφ’ οίσιν έχει”

Δηλαδή: “Είναι ευγνώμων όποιος δεν λυπάται για όσα δεν έχει, αλλά νιώθει χαρά για όσα έχει”

NovoScriptorium: Εδώ ο Φιλόσοφος κάνει μια ακριβέστατη περιγραφή δύο ανθρωποτύπων. Του ευγνώμονος και του αγνώμονος-αχαρίστου. Μας καταδεικνύει τον τρόπο να αναγνωρίσουμε, στον εαυτό μας και στους γύρω μας, τις δύο καταστάσεις. Άραγε, ως προς τι και ποιόν ευγνώμων ή αγνώμων; Από όσο καταλαβαίνουμε εμείς, η αναφορά γίνεται ως προς τον Χορηγό της Ζωής, τον Θεό. Ο άνθρωπος που ‘εν παντί’ δοξολογεί τον Θεό είναι πραγματικά χαρούμενος, καθώς έχει παραδοθεί πλήρως στην Θεία Πρόνοια και το Θείο Θέλημα, άρα λοιπόν θα τον βρούμε πλήρη Χάριτος. Στην πραγματικότητα, ο κάθε γογγυσμός αποτελεί δείγμα αγνωμοσύνης και αμφισβήτησης του Θεού.

Και αυστηρώς ‘λογικά’ να εξετάσουμε το θέμα, είναι φανερό πως ο άνθρωπος που διαρκώς γκρινιάζει, για κάτι που δεν έχει, δημιουργεί μέσα του και γύρω του έναν διαρκή αρνητισμό που φτάνει ενίοτε και στην κατάσταση της κατάθλιψης, μιζέριας, έως και της αυτοκαταστροφής. Έχει δε και ένα σωρό άλλες αρνητικές εκδηλώσεις, όπως ζηλοφθονία έναντι άλλων που ‘έχουν’ αυτό ή αυτά που (νομίζει, πιστεύει ότι) του λείπουν. Ουδείς άνθρωπος ποτέ δεν αγάπησε ούτε εκτίμησε τον αγνώμονα και αχάριστο. Είναι δε εντυπωσιακό ότι παρατηρείται αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που ανήκουν σε αυτό τον ανθρωποτύπο, γεγονός που καταδεικνύει, συν τοις άλλοις, την όλο και μειούμενη Αγάπη εντός των κοινωνιών μας.

Απόφθεγμα πέμπτο: “Μεταμέλεια επ’ αισχροίσιν έργμασι βίου σωτηρίη”

Δηλαδή: “Η μεταμέλεια για τις αισχρές πράξεις είναι σωτηρία του βίου”

NovoScriptorium: Ο Δημόκριτος εξαρχής καταδικάζει τις αισχρές πράξεις εν γένει. Έπειτα, ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος πρέπει να μεταμεληθεί για όσα αισχρά έπραξε. Και καταλήγει ότι τούτο αποτελεί ‘σωτηρία του βίου’. Τους λόγους καταδίκης των αισχρών πράξεων δεν θα τους αναλύσουμε, καθώς θεωρούμε πως είναι αυτονόητοι. Γιατί όμως προτείνει την ‘μεταμέλεια’; Πιστεύουμε πως αυτό συμβαίνει διότι ένας από τους κοινωνικούς στόχους της Φιλοσοφίας, μέσω της Παιδείας, ήταν να δημιουργήσει όσο το δυνατόν περισσότερους ενάρετους και αγαθούς ανθρώπους. Ακόμη κι αν κάποιος λοιπόν ξεφύγει από τον ορθό δρόμο και παρεκτραπεί, δεν πρέπει να τον απορρίψουμε στην επιστροφή του σε αυτόν, αντιθέτως πρέπει να τον προτρέψουμε σε αυτό, διότι επιθυμούμε την αύξηση των αγαθών ανθρώπων, έστω και από μεταμέλεια.

Γιατί αποκαλεί όμως την μεταμέλεια ‘σωτηρία του βίου’; Η Αναλυτική Ψυχολογία και η Ψυχολογία του Βάθους μας βοηθούν εδώ σε μια απάντηση. Ο άνθρωπος του οποίου η συνείδηση κλονίζεται, εφόσον δεν εισέλθει σε μια διαδικασία μεταμέλειας για όσα του προκάλεσαν τούτο τον κλονισμό, κινδυνεύει από πάρα πολλά. Η ψυχική υγεία είναι διαπιστωμένο ότι παρασύρει και την σωματική υγεία. Υφίστανται λοιπόν κίνδυνοι τόσο ψυχικών και νοητικών διαταραχών, όσο και σωματικών (αυτοάνοσα, για παράδειγμα).

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μέσω του Μυστηρίου της Εξομολογήσεως, πραγματοποιείται συστηματικώς και με καθοδήγηση (από τον πνευματικό πατέρα) αυτή η ‘μεταμέλεια’, η οποία όμως ονομάζεται ‘Μετάνοια’. Και ο λόγος που ονομάζεται έτσι είναι ότι ο άνθρωπος δεν καλείται απλώς να μεταμεληθεί για τα κακά που έπραξε, αλλά να ‘αλλάξει νου’, τρόπο νόησης, και στην πραγματικότητα να αλλάξει ζωή, απεκδυόμενος τον ‘παλαιό άνθρωπο’ της αμαρτίας, ενδυόμενος τον ‘καινόν άνθρωπον’ της Χάριτος. Ειδικώς για συγγράμματα όπως ‘Η Κλίμακα’ του Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου ή η ‘Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών’ του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου έχουν γίνει μελέτες από ειδικούς της Ψυχολογίας του Βάθους που καταδεικνύουν τα τεράστια οφέλη της (κυριολεκτικής και καθ’ ολοκληρίαν) Ψυχοθεραπείας που συντελείται εντός της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Απόφθεγμα έκτο: “Αγαθόν ου το μή αδικείν, αλλά το μηδέ εθέλειν”

Δηλαδή: “Είναι αγαθό όχι το να μην αδικείς, αλλά το να μη θέλεις να αδικείς”

Απόφθεγμα έβδομο: “Δόκιμος ανήρ και αδόκιμος ουκ εξ ων πράσσει μόνον, αλλά και εξ ων βούλεται”

Δηλαδή: “Δόκιμο ή αδόκιμο άνθρωπο θα πούμε κάποιον όχι μόνον εξ όσων πράττει αλλά και από όσα επιθυμεί”

NovoScriptorium: Σε αυτά τα δύο αποφθέγματα διαπιστώνουμε μια ισχυρή θέση του Δημοκρίτου. Αυτό που αξίζει εξετάσεως, μας τονίζει, είναι η Προαίρεση του ανθρώπου και έπειτα οι πράξεις του. Από πού πηγάζει όμως αυτή η Προαίρεση; Είναι μια ‘λογική’ και μετρήσιμη πηγή ή κάτι άλλο; Ας δώσουμε σημασία λίγο στις λέξεις που χρησιμοποιεί.

‘εθέλειν’ και ‘βούλεται’. Ο Φιλόσοφος λοιπόν αναφέρεται στις δυνάμεις της θελήσεως και βουλήσεως. Τα ‘θέλω’ και οι ‘επιθυμίες’. Το μεν ‘θέλω’ πηγάζει από την καρδία-ψυχή και δίνει εντολή στο λογικό. Οι ‘επιθυμίες’ είναι οι ‘επεξεργασμένες από το λογικό στοχεύσεις’ άμεσα συναρτώμενες με το θυμικό μέρος του ανθρώπου (δηλαδή, το καθαρώς ‘ζωικό’, σωματικό). Το θέλημα πηγάζει από τα βάθη της ψυχής, από την καρδία του ανθρώπου, ενώ οι επιθυμίες έχουν πηγή το σώμα και το μυαλό.

Στην Ορθόδοξη Νηπτική Παράδοση αυτό που επιχειρείται είναι ακριβώς η νήψις, η κάθαρση της καρδίας του ανθρώπου από τα πάθη και κάθε κακία, αφού προηγηθεί η κάθαρση του νοός. Οι Νηπτικοί Πατέρες είναι σαφέστατοι όσον αφορά το θέμα της Προαιρέσεως και το πόσο μεγάλη αξία και βαρύτητα έχει αυτή, καθώς ο Θεός ελέγχει πριν από όλα την καρδιακή κατάσταση του ανθρώπου, έπειτα τις πράξεις του. Όσο για τις επιθυμίες, ο συνειδητός Ορθόδοξος Χριστιανός εκπαιδεύει τον εαυτό του στην εγκράτεια και την χαλιναγώγηση, έως εξαλείψεως, των παθών, τα οποία πάθη δεν αποτελούν παρά τις κακές και λάθος επιθυμίες.

Ισίδωρος Άγγελος