Στο παρόν άρθρο θα γίνει μία ενδεικτική παρουσίαση επιστημονικών γνώσεων που εμφανίζονται στα κείμενα του Επίκουρου. Οι γνώσεις αυτές μοιάζουν πολύ προηγμένες για την εποχή τους, καθώς συμφωνούν με επιστημονικά δεδομένα και ανακαλύψεις του 20ου και 21ου αιώνος. Το μεγάλο ερώτημα που προκύπτει είναι με ποιόν τρόπο και μέθοδο κατέληξε σε αυτά τα συμπεράσματα ο αρχαίος αυτός Έλληνας, καθώς είναι μάλλον αδύνατο να πιστέψουμε πως είχε εργαστήρια όπως αυτά που έχουμε και εμείς στην εποχή μας. Ας τα δούμε λοιπόν.
Απόσπασμα πρώτο: Από την [Επικ. Επιστ. “πρός Πυθοκλή”, 86] πληροφορούμαστε, μεταξύ άλλων, πώς “άτομα στοιχεία“, δηλαδή τα βασικά συστατικά ( =στοιχεία) του σύμπαντος είναι άτμητα ( =άτομα). Τούτο ισχύει και σήμερα το γνωρίζουμε καλώς.
Απόσπασμα δεύτερο: Από την [Επικ. Επιστ. “πρός Ηρόδοτον”, 54-57] έχουμε
“Και μην και τας ατόμους νομιστέον μηδεμίαν ποιότητα των φαινομένων προσφέρεσθαι πλην σχήματος και βάρους και μεγέθους και όσα εξ ανάγκης σχήματος συμφυή εστι ποιότης γαρ πάσα μεταβάλλει αι δε άτομοι ουδέν μεταβάλλουσιν, επειδή περ δεί τι υπομένειν εν ταις διαλύσεσι των συγκρίσεων στερεόν και αδιάλυτον, ο τας μεταβολάς ουκ εις το μή όν ποιήσεται ουδ’ εκ του μή όντος, αλλά κατά μεταθέσεις εν πολλοίς, τινών δε και προσόδους και αφόδους. Όθεν αναγκαίον τα [μεν] μετατιθέμενα άφθαρτα είναι και τήν του μεταβάλλοντος φύσιν ουκ έχοντα, όγκους δε και σχηματισμούς ιδίους ταύτα γαρ και αναγκαίον υπομένειν…
Αλλά μήν ουδέ δεί νομίζειν πάν μέγεθος εν τοίς ατόμοις υπάρχειν, ίνα μή τα φαινόμενα αντιμαρτυρή παραλλαγάς δε τινάς μεγεθών νομιστέον είναι. Βέλτιον γαρ και τούτου προσόντος τα κατά πάθη και τας αισθήσεις γινόμενα αποδοθήσεται. Πάν δε μέγεθος υπάρχειν ούτε χρήσιμον εστι πρός τάς των ποιοτήτων διαφοράς, αφίχθαι τε άμ’ έδει και πρός ημάς ορατάς ατόμους ο ου θεωρείται γινόμενον ουθ’ όπως αν γένοιτο ορατή άτομος εστιν επινοήσαι.
Πρός δε τούτοις ου δείν νομίζειν εν τώ ωρισμένω σώματι απείρους όγκους είναι ουδ’ οπηλίκους ουν”
Απόδοση: “Και κυρίως, πρέπει να δεχτούμε ότι τα άτομα δεν έχουν καμμία από τις ιδιότητες των σωμάτων, εκτός από το σχήμα, βάρος και μέγεθος – και όσα κατ’ ανάγκη είναι συμφυή με το σχήμα. Γιατί οι ιδιότητες μεταβάλλονται, ενώ τα άτομα δεν μεταβάλλονται καθόλου, μιας και κάτι θα πρέπει να παραμένει στερεό και αδιάλυτο την στιγμή που τα σύνθετα διαλύονται, κάτι που να πραγματοποιεί τις μεταβολές με απλές μεταθέσεις, μή αφήνοντας την μεταβολή να καταλήγει στο μή όν, ούτε να γίνεται εκ του μή όντος. Αναγκαστικά λοιπόν, τα απλώς μετατιθέμενα (τα άτομα) είναι άφθαρτα και δεν έχουν την φύση των μεταβαλλομένων, είναι όμως προικισμένα με δική τους μάζα και σχήμα. Γιατί η μάζα και το σχήμα είναι που πρέπει να έχουν σταθερή υπόσταση…
Και πάλι όμως μή πιστέψεις ότι τα άτομα έχουν κάθε λογής μεγέθη, γιατί θα σε διαψεύσουν τα δεδομένα των αισθήσεων. Θα πρέπει βέβαια να δεχτούμε πως υπάρχουν κάποιες παραλλαγές στα μεγέθη. Αυτή η πρόσθετη υπόθεση επιτρέπει να εξηγηθούν καλύτερα τα γεγονότα που σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις αισθήσεις. Μα το να δεχτούμε κάθε μέγεθος στα άτομα όχι μόνο δεν χρησιμεύει στο να εξηγήσουμε τις διαφορές ιδιοτήτων αλλά θα μας υποχρέωνε να δεχθούμε ότι υπάρχουν άτομα ορατά στα μάτια μας -και αυτό όχι μόνο δεν βλέπουμε να συμβαίνει αλλά ούτε το χωράει ο νους μας, πώς θα μπορούσε ένα άτομο να είναι ορατό.
Και ακόμη, δεν πρέπει να νομίζουμε ότι σε οποιοδήποτε πεπερασμένο σώμα τα άτομα είναι άπειρα σε αριθμό, οσοδήποτε μικρά κι αν είναι”
NovoScriptorium: Ο Επίκουρος πιστεύει ότι τα άτομα στοιχεία δεν έχουν καμμία από τις ιδιότητες των σωμάτων. Πράγματι υπάρχουν τέτοια στοιχεία που η κλασσική φυσική ερμηνεία δεν εξηγεί τίποτα γι’ αυτά. Υπάρχει όμως η Κβαντομηχανική που εξηγεί με μεγάλη επάρκεια. Είναι όντως ‘άλλη φυσική‘, εμπεριέχοντας την στατιστική παρατήρηση κι όχι την ατομική κατά στοιχείο παρατήρηση.
Μας λέει ότι οι μεταβολές στα σώματα πραγματοποιούνται από απλές μεταθέσεις των ατόμων στοιχείων, πράγμα που είναι αληθές.
Ισχυρίζεται ότι τα άτομα στοιχεία έχουν το καθένα δικό τους καθωρισμένο όγκο και σχήμα που αναγκαστικά είναι σταθερά και συγκεκριμένα, το οποίο επίσης αληθεύει.
Τα άτομα στοιχεία, λέει, δεν έχουν κάθε λογής μεγέθη, έχοντας όμως παραλλαγές. Δηλαδή, μπορούν τα στοιχεία αυτά να παίρνουν διάφορες τιμές αλλά συγκεκριμένες. Αυτό ακριβώς πιστεύει και η σύγχρονη επιστήμη και το ονομάζει Κβάντωση.
Τα άτομα στοιχεία είναι αόρατα στο μάτι. Σαφώς ισχύει και αυτό.
Τα άτομα στοιχεία σε ένα σώμα έχουν πεπερασμένο αριθμό όσο μεγάλος κι αν είναι αυτός. Αυτό προκύπτει με απλή λογική, αποδεικνύεται και στην πράξη.
Να σημειωθεί η σημασία της φράσης ‘μή αφήνοντας την μεταβολή να καταλήγει στο μή όν, ούτε να γίνεται εκ του μή όντος’, που δείχνει ότι κανενός είδος μεταβολη δεν γίνεται εκ του μη όντος (μάλλον αυτονόητο αυτό) και κανενός είδους μεταβολή δεν καταλήγει στην ανυπαρξία. Πράγματι και αυτό ισχύει, καθώς ισχύουν πάντα η αρχή διατήρησης της ενέργειας, ορμής, κλπ.
Απόσπασμα δεύτερο: [Επικ. Επιστ. “πρός Ηρόδοτον”, 61-62] “Και μήν καί ισοταχείς αναγκαίον τάς ατόμους είναι, όταν δια του κενού εισφέρωντι μηθενός αντικόπτοντος. Ούτε γαρ τα βαρέα θάττον οισθήσεται των μικρών και κουφών, όταν γε δη μηδέν απαντά αυτοίς. Ούτε τα μικρά των μεγάλων, πάντα πόρον σύμμετρον έχοντα, όταν μηθέν μηδέ εκείνοις αντικόπτη. Ούθ’ η άνω ούθ’ η εις το πλάγιον δια των κρούσεων φορά, ουθ’ η κάτω διά των ιδίων βαρών, εφ’ οπόσον γαρ αν κατίσχη εκάτερον, επί τοσούτον άμα νοήματι την φοράν σχήσει, έως αντικόψη ή έξωθεν ή εκ του ιδίου βάρους πρός την του πλήξαντος δύναμιν.
Αλλά μήν κατά τάς συγκρίσεις θάττων ετέρα ετέρας ρηθήσεται των ατόμων ισοταχών ουσών, των εφ’ ένα τόπον φέρεσθαι τάς εν τοίς αθροίσμασιν ατόμους [καί] κατά τον ελάχιστον συνεχή χρόνον, ει καί μή εφ’ ένα κατά τους λόγω θεωρητούς χρόνους αλλά πυκνόν αντικόπτουσιν, έως άν υπό τήν αίσθησιν το συνεχές της φοράς γίνηται”
Απόδοση: “Όσο μετακινούνται μες στο κενό δίχως να συναντούν εμπόδιο, τα άτομα έχουν αναγκαστικά την ίδια ταχύτητα. Ούτε τα βαριά θα κινηθούν γρηγορότερα από τα μικρά και ελαφριά, όταν τίποτε δεν τα αναχαιτίζει, ούτε τα μικρά ταχύτερα από τα μεγάλα, όσο κι αν βρίσκουν βολικώτερες διόδους, φτάνει κι αυτά να μην συναντούν αντίσταση. Και η ταχύτητα τους δεν έχει να κάνει με το αν κινούνται πρός τα άνω είτε πλαγίως λόγω συγκρούσεων είτε πρός τα κάτω λόγω βάρους. Γιατί για όσο χρονικό διάστημα κρατάει η κίνηση που προκλήθηκε από κάποιο χτύπημα ή από το ίδιο το βάρος, το άτομο, όσο δεν εμποδίζεται, θα κινείται με την ταχύτητα της σκέψης.
Αλλά θα πούμε πως μέσα στα σύνθετα σώματα κάποια άτομα κινούνται γρηγορότερα από άλλα, κι αυτό την στιγμή που τα άτομα είναι ισοταχή. Αυτό συμβαίνει διότι τα συναθροισμένα άτομα φέρονται πρός μία κατεύθυνση κατά τον ελάχιστο συνεχή χρόνο μολονότι από μόνα τους κινούνται πρός διαφορετικές κατευθύνσεις σε χρόνους τόσο μικρούς που μόνο με τον νου μπορεί κανείς να συλλάβει. Αλλά συχνά-πυκνά αλληλοσυγκρούονται έως ότου το συνεχές αποτέλεσμα της κίνησής τους γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις”
NovoScriptorium: Ο Επίκουρος λοιπόν μας παραδίδει ότι τα άτομα στοιχεία κινούνται με την ίδια ταχύτητα μέσα στο κενό, ανεξαρτήτως της τροχιάς κίνησης και έχουν την ίδια ταχύτητα, την οποία ονομάζει ταχύτητα της σκέψης. Η (σύγχρονη) ειδική θεωρία της Σχετικότητας μας λέει πως η ταχύτητα του φωτός είναι ίδια και σταθερή στο κενό (free space). Το πείραμα των Michelson-Morley απέδειξε ότι αυτή η ταχύτητα δεν εξαρτάται από την διεύθυνση του φωτός. Αξιοσημείωτη σύμπτωση νομίζουμε.
Ο Επίκουρος προσθέτει συνεχώς πως αυτή η ταχύτητα αλλάζει άν κάτι πέρα από κενό βρεθεί στον δρόμο του ατόμου στοιχείου. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό δίνεται από τον τύπο Vc = C/n, όπου Vc είναι η ταχύτητα που έχει το φως όταν διαπερνά ένα σώμα με δείκτη διάθλασης (refractive index) n, και C είναι η ταχύτητα του φωτός στο κενό. Πώς γνώριζε ο Επίκουρος ότι ισχύει αυτό, άραγε;
Ο Επίκουρος ισχυρίζεται ότι μέσα στα σύνθετα σώματα κάποια άτομα στοιχεία κινούνται γρηγορότερα από άλλα. Τούτο είναι αληθές. Σχετικιστικά σωματίδια υπάρχουν πολλά και όλα κινούνται με ταχύτητα ίση με κάποια ποσόστωση της ταχύτητας του φωτός στο κενό. Συνεχίζοντας μας εκπλήσσει ακόμη περισσότερο, λέγοντας ότι μολονότι τα άτομα στοιχεία κινούνται από μόνα τους, εμείς παρατηρούμε τις συναθροίσεις τους κατά τον ελάχιστο συνεχή χρόνο.
Καί εδώ μπαίνουν δύο ερωτήματα. Συναθροίσεις εννοεί ο Επίκουρος τις Στατιστικές κατανομές; διότι άν ναι, σαφώς και έχει ισχύ αυτό που λέει, καθώς είναι αδύνατο να γνωρίζουμε πληροφορίες για ένα μεμονωμένο άτομο στοιχείο μα κατά κανόνα για συναθροίσεις ατόμων στοιχείων.
Συμπληρώνει επίσης ότι το συνεχές αποτέλεσμα της κίνησής τους γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις. Πράγματι, τα άτομα στοιχεία ανιχνεύονται από τα αποτελέσματα που προκαλούν και ουχί μεμονωμένα.
Το δεύτερο ερώτημα είναι τί εννοεί με το “ελάχιστος συνεχής χρόνος“. Δηλαδή; υπάρχει χρόνος που δεν έχει συνέχεια; Μιλάει ο άνθρωπος για ασυνέχεια του χρόνου όταν τα άτομα στοιχεία κινούνται κοντά ή στην ταχύτητα της σκέψης; Κι όμως ναι.
Καταλήγουμε επιμένοντας στο ερώτημα: Με ποιόν τρόπο έφτασε ο Επίκουρος σε συμπεράσματα που είναι αποδεκτά στην σύγχρονη Φυσική Σωματιδίων και Κβαντομηχανική;
Ισίδωρος Άγγελος
Novo Scriptorium 
Leave a Reply