Δημοσιεύουμε εδώ επιλεγμένα τμήματα της εξαιρετικής ομότιτλης επιστημονικής εργασίας του Ομοτίμου Καθηγητή Νευρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κου Σταύρου Μπαλογιάννη (ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ 49, 34-46, 2012).
Εισαγωγή
Κατά την υπερχιλιετή ιστορίαν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το Ελληνικόν πνεύμα το οποίον συνυφάνθη αρμονικώς μετά της Ορθοδόξου πίστεως, επεκράτησεν εις όλους τους τομείς της επιστημονικής σκέψεως, εις την θεολογίαν, την φιλοσοφίαν, τας φυσικάς
επιστήμας , τα μαθηματικά, την ιστορίαν, τα μαθηματικά και την ιατρικήν. Μόνον εις το Δίκαιον και την οργάνωσιν του στρατού παρέμενεν ακόμη επ’ ολίγον ο ρωμαϊκός απόηχος.
Αι νευροεπιστήμαι διακατείχον σημαντικήν θέσιν εντός του όλου φάσματος της ιατρικής παιδείας και της εφηρμοσμένης ιατρικής, δεδομένου ότι ο εγκέφαλος, ως όργανον της σκέψεως και των συναισθημάτων, εθεωρείτο ότι απετέλει το κέντρον της ψυχοσωματικής υποστάσεως του ανθρώπου και τον κύριον ρυθμιστήν της ανθρωπίνης συμπεριφοράς.
Η Βυζαντινή Νευρολογία κληρονομήσασα τας βασικάς αρχάς της εκ της Ιατρικής των κλασσικών και των ελληνιστικών χρόνων, επροχώρησεν περαιτέρω διανοίγουσα πρωτοποριακήν οδόν, συμπληρώνουσα το επιστημονικόν και φιλοσοφικόν περίγραμμα αυτής διά του πνεύματος της ορθοδόξου πνευματικότητος, η οποία διεπότιζεν τον κύριον κορμόν αυτής και προσέδιδεν ιδιαιτέραν γλυκύτητα εις τους ευχύμους καρπούς της.
Το φιλοσοφικόν και πνευματικόν υπόβαθρον της Βυζαντινής Νευρολογίας
Κατά τον Αριστοτέλην ο ανθρώπινος νους έχει θείαν προέλευσιν και παραμένει ανεπηρέαστος από το γήρας και την ασθένειαν. Ο άνθρωπος είναι προικισμένος διά
της κοινής αντιλήψεως, η οποία διέπει την συνειδητότητα αυτού. Όλαι αι λειτουργία και δραστηριότητες του σώματος αποτελούν εκδηλώσεις των διεργασιών της ψυχής. Κατά τον Αριστοτέλην το σώμα είναι διά την ψυχήν ότι η όρασις διά τον οφθαλμόν. Διά της
σοφίας δε εναρμονίζεται η λειτουργικότης του σώματος μετά της ψυχής και αποφεύγονται αι αποκλίσεις και αι ακρότητες.
Κατά τας αρχάς της ορθοδόξου πνευματικότητος ο άνθρωπος συγκροτεί αρμονικήν ψυχοπνευματικήν ενότητα. Το σώμα φέρει την ζώσαν ψυχήν, η οποία αποτελεί τον βασικόν φορέα της ζωής. Το σώμα, η ψυχή και το πνεύμα συμμετέχουν εις την γνώσιν κατά ένα ιδιαιτέρως εξατομικευμένον τρόπον ήτοι το σώμα διά μέσου των αισθήσεων, η ψυχή διά μέσου της λογικής διεργασίας και το πνεύμα διά μέσου της συνειδήσεως, η οποία διαθέτει ένα μυστικόν και εσωτερικόν τρόπον αντιλήψεως, ο οποίος υπερβαίνει τας συνήθεις λογικάς διεργασίας.
Η εσωτερική ψυχοσωματική αρμονία του ανθρώπου αλλοιώνεται μόνον υπό των παθών, τα οποία διαταράσσουν την εσωτερικήν ειρήνην και μολύνουν την καθαρότητα της καρδίας. Τα πάθη διατιτραίνουν την ψυχήν και το σώμα και διηθούν την υπόστασιν του μεταβάλλοντα την ορθότητα και ισχύν της συνειδήσεως του και δεσμεύοντα την ελευθερίαν του. Οι εμπαθείς λογισμοί, τα συναισθήματα, αι επιθυμίαι και αι διάφοροι αποφάσεις αποτελούν τους ουσιωδεστέρους φραγμούς εις την πορείαν προς την εσωτερικήν ειρήνην, την αυτοκριτικήν και την απάθειαν η οποία αποτελεί «το ένθεον πάθος».
H άσκησις της ιατρικής εντός του πνεύματος της ορθοδόξου πνευματικότητος συνέβαλεν εις την κορυφαίαν ανάπτυξιν της ιατρικής ηθικής, εις την έκφρασιν της κατά Χριστόν αγάπης, της φιλανθρωπίας και του ελέους. Η φροντίς διά τον πάσχοντα δεν απετέλει πλέον απλώς την εκτέλεσιν του ιατρικού καθήκοντος διά τον θεράποντα ιατρόν αλλά έργον αγάπης και ευεργετικής παρουσίας κατά τα πρότυπα των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού και της πλειάδος των αγίων ιατρών οι οποίοι ηγωνίσθησαν, μετά μεγίστης αγάπης, ουχί μόνον διά την σωματικήν ίασιν των ασθενών, αλλά και διά την κοινωνικήν αποκατάστασιν αυτών, διά την ψυχικήν των υγείαν και διά την πνευματικήν εν Κυρίω αναγέννησιν αυτών.
Το επιστημονικόν υπόβαθρον της Βυζαντινής Νευρολογίας
Το επιστημονικόν υπόβαθρον της Βυζαντινής Νευρολογίας εβασίζετο επί της εκτενούς εμπειρίας της αρχαίας Ελληνικής και της Ελληνιστικής Νευρολογίας, η οποία είχεν κατατεθή εις την ευρείαν ιατρικήν βιβλιογραφίαν εκ του πέμπτου προ Χριστού αιώνος έως τον τρίτον μετά Χριστόν αιώνα, καλύπτουσα ούτω οκτώ αιώνας συνεχούς επιστημονικής ακμής.
Ο γνωστός και μεστός επιστημονικού κύρους και σοβαρότητος Ιπποκράτειος κανών κι αι πολυάριθμοι και εκτεταμέναι διατριβαί του Γαληνού εφ’ όλων των πεδίων της Ιατρικής απετέλουν τα κύρια συγγράμματα και τας πηγάς γνώσεων διά τον Νευρολόγον και Νευροεπιστήμονα από τας αρχάς ήδη της Βυζαντινής περιόδου.
Αι μελέται του Ηροφίλου επί της κυκλοφορίας του αίματος εις τον εγκέφαλον, η περιγραφή των αγγειακών εγκεφαλικών παθήσεων και η συσχέτισις αυτών μετά της υπερτάσεως και των καρδιακών αρρυθμιών συνέβαλον τα μέγιστα εις την διαμόρφωσιν του ευρέος πεδίου των πολλαπλών συσχετίσεων μεταξύ της καρδιακής λειτουργίας, της αιματώσεως του εγκεφάλου και των εγκεφαλικών δυσλειτουργικών φαινομένων και κατέδειξαν την σημαντικήν βαρύτητα της ευρείας κλινικής εξετάσεως εις την διαγνωστικήν προσέγγισιν των νευρολογικών συνδρόμων.
Αι πολλαί σημαντικαί μελέται του Ερασιστράτου του Χίου επί της Νευροανατομίας, αι οποίαι αναφέρονται εις την μορφολογίαν των ελίκων και των αυλάκων των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και εις την εντόπισιν των λειτουργικών κέντρων της κινήσεως, των αισθήσεων και του λόγου απετέλεσαν ουσιώδες βάθρον διά την στοιχειοθέτησιν των βασικών αρχών της βυζαντινής Νευρολογίας. Εκ παραλλήλου, αι γνώσεις εις το Βυζάντιον επί της ουσιώδους συμβολής της παρεγκεφαλίδος εις την αρμονίαν και πλαστικότητα των κινήσεων εστηρίχθησαν εν πολλοίς επί των απόψεων του Ερασιστράτου επί του ρόλου της παρεγκεφαλίδος εις την κινητικήν «ευταξίαν».
Ο Σορανός ο Εφέσιος, ο οποίος συνέγραψεν διατριβάς επί της επιληψίας, της αποπληξίας, του ιλίγγου, και του τετάνου προσεφέρεν πολύτιμον βιβλιογραφίαν και απετέλεσεν ουσιώδη πηγήν διά την Βυζαντινήν Νευρολογίαν.
Ο Αρεταίος ο Καππαδόκης, ο οποίος ήτο ο πρώτος περιγράψας τον χιασμόν της πυραμιδικής οδού περιέγραψεν συγχρόνως μετά πολλών λεπτομερειών τας κλινικάς εκδηλώσεις της μείζονος επιληπτικής κρίσεως και τας πολυμόρφους «αύρας» αι οποίαι προηγούνται των κρίσεων ήτο είς εκ των πλέον σεβαστών συγγραφέων υπό των Νευρολόγων εις την Κωνσταντινούπολιν.
Επιφανείς ιατροί μετά ευρείας γνώσεως και εμπειρίας επί των Νευρολογικών παθήσεων εις το Βυζάντιον
Εν μέσω των πλέον γνωστών ιατρών εις το Βυζάντιον, οι οποίοι διεκρίθησαν διά τας ευρείας γνώσεις των επί της Νευρολογίας και διά την θεραπευτικήν συμβολήν των επί των Νευρολογικών παθήσεων ήσαν οι κάτωθι αναφερόμενοι.
Ο Παντελεήμων εκ Νικομηδίας, ο οποίος ήτο εκ των πρώτων χριστιανών ιατρών εξειδικευθείς εις τας οφθαλμολογικάς, ψυχιατρικάς και νευρολογικάς παθήσεις, καταστάς διάσημος διά την ορθήν άσκησιν και διδασκαλίαν της Ιατρικής. Εχαρακτηρίζετο διά την αγάπην προς τον πάσχοντα και την άμετρον φιλανθρωπίαν του, ασκήσας την Ιατρικήν, αναργύρως, εν μέσω των ενδεών κοινωνικών τάξεων κατά το πρότυπον των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού και των ετέρων αγίων ιατρών. Διά την ευρείαν κοινωνικήν προσφοράν του και την εκφραζομένην ευγνωμοσύνην των ανθρώπων προεκάλεσεν τον φθόνον των ειδωλολατρών οι οποίοι τον ωδήγησαν εις το μαρτύριον.
Ο Ορειβάσιος εκ Περγάμου (325-403 μ.Χ.). Ούτος ήτο καθηγητής της Ιατρικής εις την σχολήν της Αλεξανδρείας, χρηματίσας προσωπικός ιατρός του Αυτοκράτορος Ιουλιανού του Αποστάτου (361-363 μ.Χ.). Ο Ορειβάσιος συνέγραψεν Εγκυκλοπαιδείαν της Ιατρικής εις επτά τόμους εις την οποίαν περιέλαβεν εν περιλήψει τα έργα του Ιπποκράτους και τας εκτενείς διατριβάς του Γαληνού και των ετέρων διαπρεπών ιατρών των Ελληνιστικών χρόνων. Το έργον του περιελάμβανεν κεφάλαια επί των νευρολογικών παθήσεων, ως είναι αι διαταραχαί της μνήμης και αι άνοιαι, η ημικρανία και αι έτεραι μορφαί της κεφαλαλγίας, η μηνιγγίτις και η εγκεφαλίτις, αι αγγειακαί παθήσεις του εγκεφάλου και αι τραυματικαί παθήσεις του νωτιαίου μυελού.
Ο Αέτιος Αμιδηνός, καταγόμενος εξ Αμίδης της Μεσοποταμίας (έζησεν τον έκτον μ.Χ. αιώνα).Ούτος εσπούδασεν εις την Αλεξάνδρειαν και εχρημάτισεν αρχίατρος της Αυτοκρατορικής αυλής εις την Κωνσταντινούπολιν. Ούτος ήτο ο πρώτος ιατρός ο οποίος περιέγραψεν την παράλυσιν της μαλθακής υπερώας επί διφθερίτιδος. Συνέγραψεν δέκα έξ ιατρικά συγγράμματα «Βιβλία ιατρικά εκκαίδεκα» εις τα οποία αναφέρονται αι απόψεις των διαπρεπεστέρων προγενεστέρων ιατρών εν παραλληλισμώ προς τας ιδικάς του ιατρικάς γνώμας και περιλαμβάνονται πολλά θεραπευτικά πρωτόκολλα. Ησχολήθη εν εκτάσει μετά των οφθαλμολογικών παθήσεων, των νευρολογικών και των ψυχιατρικών παθήσεων και ιδίως μετά της θεραπευτικής αυτών. Το έργον του εχαρακτηρίσθη ως έν εκ των πολυτιμοτέρων και χρησιμωτέρων έργων της Βυζαντινής περιόδου.
Ο Αλέξανδρος εκ Τραλλέων (525-605). Ούτος περιέγραψεν την κεφαλαλγίαν εκ τάσεως, τα πολύμορφα επιληπτικά φαινόμενα και πολλάς ψυχιατρικάς διαταραχάς. Κατά την διάρκειαν της ζωής του εταξίδευσεν εν εκτάσει εις την Ελλάδα, την Ιταλίαν, την Ισπανίαν και την Γαλατίαν και εμελέτησεν εις βάθος πολλάς εκ των νευρολογικών παθήσεων και ιδίως τας οφειλομένας εις στερητικάς καταστάσεις και εις εξωγενή αίτια. Συνέγραψεν διατριβάς εις τας οποίας καταθέτει την προσωπικήν εμπειρίαν του και εκφράζει πολλάς υποθέσεις επί της παθογενείας των νευρολογικών παθήσεων. Ήτο εκ των ολίγων ιατρών, οι οποίοι είχον την τόλμην να ασκήσουν κριτικήν επί των απόψεων του Γαληνού, οσάκις αύται δεν συνέπιπτον μετά των ιδικών του παρατηρήσεων και απόψεων. Επιπροσθέτως ο Αλέξανδρος συνέγραψεν θεραπευτικόν εγχειρίδιον εις το οποίον περιελάμβανεν πολυάριθμα θεραπευτικά πρωτόκολλα μεταξύ των οποίων πολλά αναφέρονται εις τας νευρολογικάς και ψυχιατρικάς παθήσεις. current medical problems, including brain and mental diseases. Έδωσεν ιδιαιτέραν έμφασιν εις την θεραπευτικήν αξίαν των λουτρών διά τας παθήσεις του νευρικού συστήματος και τας ψυχιατρικάς διαταραχάς. Ασχοληθείς εκ παραλλήλου μετά των παθήσεων των οφθαλμών συνέγραψεν διατριβήν επί της παθογενέσεως και της θεραπείας αυτών, η οποία δύναται να χαρακτηρισθή ως το πρώτον σοβαρόν επιστημονικόν πόνημα εις τον χώρον της Οφθαλμολογίας.
Ο Παύλος ο Αιγινήτης (625-690), ήτο ο διαπρεπέστερος ιατρός του εβδόμου αιώνος, σπουδάσας εις την Αλεξάνδρειαν εις την οποίαν ήσκησεν κατά το πλείστον την ιατρικήν. Υπήρξεν ο σύμβουλος νευρολόγος εις τα επτά νοσοκομεία, τα οποία ίδρυσεν εις την πόλιν της Αλεξανδρείας ο πατριάρχης Ιωάννης ο Ελεήμων, ο οποίος παρέμεινεν ως σύμβολον φιλανθρωπίας και αγάπης εις τους αιώνας. Ο Παύλος ο Αιγινήτης δύναται να θεωρηθή ως ο πρώτος παιδονευρολόγος, ο οποίος απέκτησεν ευρείαν εμπειρίαν επί των νευρολογικών παθήσεων της βρεφικής και παιδικής ηλικίας, περιγράψας αξιοσημείωτον αριθμόν δυσπλασιών του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Εκ παραλλήλου ήτο ο πρώτος νευροεπιστήμων, ο οποίος περιέγραψεν τα ανιόντα και τα κατιόντα δεμάτια του νωτιαίου μυελού. Περιέγραψεν επίσης την μηνιγγίτιδα και το πλήρες νευρολογικόν και ψυχιατρικόν φάσμα των φαινομένων αυτής, την εγκεφαλίτιδα μετά των κλινικών εκδηλώσεων και των φυσικών σημείων αυτής υπογραμμίζων συγχρόνως την τραγικήν πρόγνωσιν της πορείας του πάσχοντος. Ο Παύλος ο Αιγινήτης ήτο ο πρώτος ιατρός ο οποίος περιέγραψεν την ψευδοάνοιαν επί μελαγχολίας και επεσήμανεν τον αναστρέψιμον χαρακτήρα αυτής. Η σημαντικοτέρα συμβολή του Παύλου εις την
Βυζαντινήν ιατρικήν βιβλιογραφίαν υπήρξεν η «Επιτομή» αυτού, η οποία αποτελεί αληθή εγκυκλοπαιδείαν της Ιατρικής, περιλαμβάνουσα και νευρολογικάς παθήσεις εν μέσω των πολλών νοσολογικών περιγραφών και αναφορών. Εις το έκτον κεφάλαιον του εν λόγω
συγγράμματος, το οποίον αποτελεί πόνημα χειρουργικής, περιγράφονται πολλαί νευροχειρουργικαί τεχνικαί. Το όλον έργον εξετιμήθη υπό των συγχρόνων και μεταγενεστέρων ιατρών και επί αιώνας απετέλει πολύτιμον εγχειρίδιον διά τους ιατρούς και τους σπουδάζοντας την ιατρικήν επιστήμην.
Ο Άγιος Ευστάθιος μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ο Μεγαλοοικονόμος ο Κατάφλωρος (1174 /75 – 1196 ή 1199). Ούτος εγεννήθη εις την Κωνσταντινούπολιν. Εξελέγη αρχικώς Μητροπολίτης Μύρων της Λυκίας, αλλά τη απαιτήσει του Αυτοκράτορος Μανουήλ Α’, επανεξελέγη εις την χηρεύουσαν μητρόπολιν της Θεσσαλονίκης, ένθα παρέμεινεν έως της κοιμήσεώς του 1196 ή το 1199. Διεκρίθη διά την σοφίαν και την αγιότητα του βίου του. Υπήρξεν πολυγραφότατος, του έργου αυτού εκτεινομένου εις την ιστορίαν, την φιλολογίαν, την φιλοσοφίαν, την λογοτεχνίαν και την ιατρικήν. Εν μέσω των ιατρικών στοιχείων του έργου του υπάρχει η περιγραφή της φωτοφοβικής επιληψίας και της γελαστικής επιληψίας.
Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος (9ος αιών) Ούτος έφερεν τον τίτλον του πρωτοσπαθαρίου και συγχρόνως ήτο αρχίατρος, μοναχός και φιλόσοφος. Εχαρακτηρίσθη ως ο πλέον επιφανής νευροανατόμος της εποχής του. Συνέγραψεν διατριβήν υπό τον τίτλον ¨Επί
της δομής του ανθρωπίνου σώματος», η οποία ήσκησεν σημαντικήν επίδρασιν εις την εκπαίδευσιν και συγκρότησιν επί της ανατομίας των ιατρών της Βυζαντινής περιόδου. Συνέγραψεν εκ παραλλήλου διατριβάς “επί του σφυγμού’, “ επί των ούρων”, “επί των
εκκρίσεων” και έν σχόλιον επί των Αφορισμών του Ιπποκράτους. Ενεπνεύσθη βαθύτατα υπό των χριστιανικών αρχών υποστηρίζων τας αρχάς της αγιότητος της ανθρωπίνης ζωής και της ιερότητος του σώματος.
Ο Θεοφάνης ο “Νόννος” (10ος αιών). Ο Θεοφάνης υπήρξεν είς εκ των διαπρεπεστέρων ιατρών της μακεδονικής αναγεννήσεως εις την Κωνσταντινούπολιν. Ο Θεοφάνης συνέγραψεν Εγχειρίδιον Ιατρικής το οποίον ωνόμασεν Σύνοψιν, το οποίον περιελάμβανεν τριακόσια κεφάλαια αναφερόμενα εις την εσωτερικήν παθολογίαν, την γυναικολογίαν, την νευρολογίαν και την φαρμακολογίαν.
Ο Ιωάννης Ζαχαρίου Ακτουάριος. Ούτος ήτο εκ των πλέον καταξιωμένων νευρολόγων και ψυχιάτρων. Υπήρξεν ο προσωπικός ιατρός του Ανδρονίκου του III. Του ανετέθη η διεύθυνσις του τμήματος εσωτερικής παθολογίας και νευρολογίας εις τον Ξενώνα του
Παντοκράτορος και το Νοσοκομείον της Μανγκάνα κατά τον 14ον αιώνα. Αι απόψεις του επί της ανθρωπίνης ψυχής εκτίθενται εις το έργον του υπό τον τίτλον «Περί ενεργειών και παθών του ψυχικού πνεύματος και της κατ’ αυτό διαίτης»
Νικόλαος Μυρεψός, Ακτουάριος. Ούτος υπήρξεν ιδιαιτέρως γνωστός διά την συγκρότητσιν του επί της φαρμακολογίας και της θεραπευτικής. Εχρημάτισεν
προσωπικός ιατρός του Αυτοκράτορος Ιωάννου του III του Βατάτζη. Επί βασιλείας Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως, υιού του Ιωάννου έχαιρεν ιδιαιτέρας εκτιμήσεως,
χαρακτηριζόμενος υπό του Αυτοκράτορος ως ο εξοχώτερος των ιατρών. Συνέγραψεν εγχειρίδιον Φαρμακολογίας, καλέσας αυτό «Δυναμερόν» εις το οποίον κατέγραψεν 2600 φάρμακα ή φαρμακευτικού χαρακτήρος ουσίας εν μέσω των οποίων περιελάμβανον
φαρμακευτικοί παράγοντες χορηγούμενοι εις νευρολογικάς και ψυχιατρικάς παθήσεις. Ως ιατρός και φαρμακολόγος ήσκησεν μεγάλην επίδρασιν επί της Αραβικής
ιατρικής και επί της ιατρικής της Δύσεως.
(Τέλος πρώτου μέρους)
Έρευνα-Υπογραμμίσεις: Αναστάσιος Φιλόπονος
Novo Scriptorium 
Leave a Reply